Алтан Овоо удахгүй таны гэрт зочилно

Ìèíèé áèå 1989 îíä “Àëòàí Îâîî” õýìýýõ õºëãºí ñóäàð áè÷èæ äóóñãàñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ íîìîî 1993, 2002 îíóóäàä õýâëýæ óíøèã÷äàäàà áàðüñàí áºãººä õýäèéãýýð öººí òîîòîé áàéñàí ÷ áàñ ÷ ãýæ íèëýýä õ¿ì¿¿ñ ¿çýæ óðìûí ñàéõàí ¿ãýý èëãýýñýí áèëýý. ªíººäºð ýõ îðîí, ãàçàð øîðîî, óóë óñ, óã ãàðâàëàà äýýäëýõèéí ÷óõàëûã öàã ¿å õèéãýýä óëñ îðíû íèéãìèéí áàéäàë áèäýíä ñàíóóëñààð áàéíà. ßëàíãóÿà ¿¿õ ò¿¿õ ìàðòàãäàæ, ¿íýò ñî¸ë óñòàæ, í¿¿äýë÷èí ìàë÷äûí ñî¸ë èðãýíøëèéí ãàéõàìøèãò ºâ óëàìæëàë ãýýãäñýýð áàéíà. Ãàçðûí äýýðõ ñî¸ë õèéãýýä ãàçðûí õýâëèéí áàÿëàã ðóó ýçýðõèéëýí äàéð÷ áàéíà. ×óõàì èéì ¿åä “Àëòàí Îâîî” íîìûíõîî Ø äàõü õýâëýëèéã äàðóéõàí ãàðãàõûã íóòãèéí ñàõèóñ ñàíóóëëàà. ªìíºõ õî¸ð õýâëýëýýñ õîéø íýìæ ñàéæðóóëñàí ç¿éëýý îðóóëæ áóé øèíý íîìîî òàíä óäàõã¿é áàðèõ áîëíî. 300 ãàðóé õóóäàñòàé ýíýõ¿¿ á¿òýýëèéã ìààíü íýãýí öàãò Àðäûí óðàí çîõèîë÷ Ñ.Ýðäýíý ãóàé ¿íýëæ “Àëòàí Îâîî áîë ýõ îðíû äóóëàë ìºí. Æèíõýíý ïàíòåèñò àðèóí ñóðãààëü íîìëîñîí ººð õ¿÷òýé á¿òýýëèéã áè ¿ë ìýäíý.” ãýæ áè÷ñýí áèëýý. Øèíý õýâëýëèéí ýõýíä ìîíãîëûí íýðò çîõèîë÷, ñýòãýã÷ Ä.Óðèàíõàé ºìíºòãºë áè÷ñýí þì. Ò¿¿íèéã òàíäàà òîëèëóóëúÿ.

Өөрийнхөө замаар, өөрийнхөө хурдаар…

Юмсын үнэн, гоо сайхан угтаа тэр юмсад орших бус, түүнийг сэрж, бясалган нэвтэрч буй хүний оюун сэтгэлд л жинхэнэ бодтойгоор оршдог гэж зарим сэтгэгчид үздэг.

Энэ метафизик сэтгэлгээнд ямар их хүчтэй, анхаарууштай үнэн туссаныг “Алтан Овоо” ном давхар нотолж байх шиг санагдахын сацуу номын үг өгүүлбэрийн нухац далайц, найруулгын мэтгээс, уран содон шигэтгээс олж хатгах эрдэм нь уг номын амтанд олзлогдсоор уншиж барахын эцэст өөрийн эрхгүй нэг юмыг мэдрүүлэх нь, -юуг ном зохиол гэх, юуг биш гэхийн ялгааг шинэ оны ногоо, хуучин оны хөрмөг хоёрын ялгаа лугаа адил эрс өөрийг сайтар мэдрүүлэх аж.

Г.Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авъяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шимүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрбээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэйгээ эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо.

Б.Ринчен гуай 1974-1975 оны хавьцаа байх (чухам аль оныг нь яг оноож эс санана!) Монголын Зохиолчдын Эвлэлийн Хороонд нэг өдөр морилон ирж залуу зохиолчидтой ярилцахдаа намайг ёжилж,
-Та цатгалан арслан шиг хүн юм! гэж нодготойгоор сахлаа шувтрахад нь би, - Цатгалан арслан яадаг юм? Яагаад би цатгалан арслан шиг байгаа юм? гэж асуувал, Б.Ринчен гуай, - Цатгалан арслан амьтан барьдаггүй, зүгээр л самардаад орхичихдог гэдэг юм. Самардуулсан амьтан нь болохоор үхдэггүй, айхтар сүрхий сэглэгдээд л үлдчихдэг байна. Иймд ном бичих хүн бол цатгалан арслан шиг бус, оготно барьж буй муур шиг байх ёстой юм хуна. Муур цатгалан ч бай, өлсгөлөн ч бай, оготно ангуучилахаараа заавал барьж сална, тэгэхдээ, тоглоом тохуу хийж байгаа юм шиг энд тэндээс нь нэг хазаж нэг тавьж ийш тийш нь зориуд гүйлгэнэ, гүйхээр нь хумсаараа савардаад хэдэн хурам хөдөлгөхгүй хэвтүүлж эгдүүгээ хүргэнэ, оготно нь хөдөлбөл дахиад савардаад авна, тэгж хамаг үйлийг нь барж барж бүүр муужрахтай нь зэрэг сая таатайхан “зооглож” орхидог юм. Ном бичихэд, чингэж, оготно барьж байгаа муур шиг бах таваа хангаж, цаадахынхаа эсэргүүцэх гоочийг барж, хаашаа ч мултрахааргүй болтол нь нухаж ноолвол л сая гүйцэд зохиол гараас гарах учиртай шуу юм! гэж айлдаж билээ.

Залуу цагтаа Б.Ринчен гуайгаас сонссон энэ сануулгын утгыг одоо бодохноо, ном зохиол гэдэг, -Оготно, зохиолч гэдэг нь, - муур, “оготно барьж идэх” гэдэг нь, - ном дэвтэр бичих үйл явцтай нээрээн л төстэй юмсанжээ.

Үгийн таяг тулж ном туурвил бүтээхэд, Б.Ринчен гуайн зүйрлэснээр, оготно “нухаж” байгаа муур шиг л тийм няхуур арга дадал, омой хуугиагаас хагацсан чанар, хүлээнгүй тэвчээр, санаа бодлоо лавтай гүйцээх нөр нут ажиллагааны ур чадвар зайлшгүй чухал байдаг нь маргаанүй хэрэг байна.
Дээр өгүүлсэн, Огоно – Муурын үлгэрээс ургуулаад цаашлуулан бодоход, НОм-суварга (Г.Мэнд-Ооёогийн оноож дүрсэлснээр!) цогцлооход олон цогчин багананд уллуулж байж босгодог шиг байна.

Эдгээрээс өөрт минь хамгийн ойлгомжтой нэгийг нь “Алтан ОВоо” номыг уйгагүй хэлтэлж суухдаа ухаарч авсан минь гэвэл, - нутаг усаа үнхэлцэг зүрхнийхээ голоос уйлан хайлан хайрлах хайр байдаг юм байна.

Эх нутгаа, ижий ааваа, ахуй ёсоо хайрлах элэг дурдайм хайр… бүүр элэг бэтгэртлээ санан хайрлах “зовлонт” хайр, нүдэндээ харсаар атлаа хагацсан мэт аймсан хайрлах “харам”, эмзэг, соргог хайр л сайн ном бүтээх тухайлбал, “Алтан Овоо” мэт уянгалаг, халуун элгэмсүү, амт шимт нитгэрсэн намрын айраг шиг өл өгөөж гүйцэд дуулал – туурвилаар “хүний будангуйрагч оюун сэтгэлийг гэрэлтүүлэх” ном бүтээх “тулгын чулууд”-ын нэг чулуу нь болдог аж.

“Шилийн Богд … Гангын Цагаан Овоо… Дөш… Ганга нуур … Баян дулаан … Молцог элс … Дагшин … Дуут нуур … Лүн хайрхан … Хараат … Гурван нарт … Хөргийн ширээ …” гээд дэлхийг бүтээлцсэн ариун, онгон газар ус бол Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн сэтгэлийн нар аргамжаатай, аргамаг онгод, гэгээн сүсэг мөргөлийн нь зул хорголоотой орон хангай юм. Нүдээр үзэгч, сэтгэлээр бүтээгч Бурхадын адис оршсон энэ найрагчийн цээжин дотор цэнхэрлэгч Дар-а (гэтэлгэгч) Ганга (эх) нутаг ус нь гараг дэлхийн багасгасан дүр зураг юм.

Найрагч сэтгэлийнхээ тольтод ургадаг дүр, зөн, совин, зүүд зураг хийгээд сэрэл сэрэхүйн үл баригдах эрчимийн урсгалуудаар газар орныхоо эзэд, лус савдагуудын чинад хүчнүүдтэй нөхчиж, газар усны нууцлаг үг хэлийг бидэнд “орчуулан” дамжуулжээ. Хүний сэтгэл оюун тэнгэрлэгээр гэрэлтэж ахуйд тэр хүнд уул, ус өөсөөн ойртон харагддаг, бусдад сонсгоогүй үгээ сонсгодог, магадгүй, задалдаггүй үнэнээ ч задалдаг нэг үл үнэмшим сонин учир ёс байдаг юм шиг байна.

Г.Мэнд-Ооёо, “Хорвоогийн юм бүхний учир шалтгаан нэгэн утсаар сүвлэгдсэн мэт санагддаг!” гэснийг баримтлан, “Алтан Овоо” ном бүхэлдээ ширэгдсэн “учир шалтгааны утас”-ыг хайж хөөхдөө, “Тэр утас бол, -Эх нутгаа хайрладаг сэтгэлийн нь эрчим, шид хүч байжээ!” гэдгийг оллоо.

Тэрбээр эдүгээ ном бүтээлийнхээ аянд өөрийнхөө сэтгэлийн замаар, өөрийнхөө сэтгэлийн хурдаар урагшилж явна.

Хүний сэтгэлийн замын хэмжээ, хурдыг би тодорхойлж эс чадна. Магадгүй, шинжлэх ухаан ч тодорхойлж эс чадам за!

Үл өгүүлэн өгүүлэх нь:

Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн доктор, Монголын Соёл, утга зохиолын нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн “Алтан-Овоо” номын гарчиг, бүлэг, үг өгүүлбэрийн “хаваас”, “ширээс”-ээр орчиход, зохиогч нь монгол хэлний найруулгын аньс, эрдэмд мэргэжсэн нь үгийн гэм алжаасаас илт хагацсан, туулсан чанарт нэгэнт хүрчээ.

“Алтан Овоо” ном сонгодог бичгийн хэлний ур чадварын “сурах бичиг” болохуйц тансаг, эрхэмсэг найруулга хийцтэйг туйлаас бахдууштай ч түүнийг торгоны хээ мэт товойлгохоо албаар орхисхийж, эзэн хүний сэтгэл ч гэж нэрлэж болмоор, эсвэл энхрий үрийн сэтгэл ч гэж нэрлэж болмоор гүнээ шүтэн барилдсан элбэрүү сэтгэлээр, тийм нэг далд увьдас, оньсоор энэ ном бүтсэнийг цухас ч болов заавал сөхөх хэрэгтэй шиг сангдаад илүүц үгэнд гэнэ алдан хорхойслоо….

Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн доктор
Улаан ямаат Дамдинсүрэнгийн Урианхай

2007.2.16-22
Алтан Тэвшийн Хөндий