Mongolia
E.メンドーヨ－
E.Mend-Ooyo
『遊牧民の歌』より From Nomadic Lyrics
天国と燕
青い草原に蜃気楼 天の街のよう
私の先祖は永遠に天国にいる
燕たちは 寂しい草原の上にとどまり
私を迎える 父の国へと
濃い青い霧が空に垂れ込める
燕たちは先頭を切る 孤独にめげず 翼をはためかせ
新たな牧草地
冬の初めの広い青い空から
カッコー鳥の歌が響き渡る
願わくは 我々が解放されることを
非在から生まれた この体から
そしてやすらぎの 輝く器に辿り着くことを
千年昔の ナガホハネガヤの丘の上
私は馬に乗っているようだ 丘のいななきは銀のトランペット
千年は経ってはいない この丘の上でも
私はいまだ見る 馬のこの輪郭の力を
朝 輝く光は満ちあふれる
太陽の光は 私の目に注がれる 体への捧げ物
光線は世俗の塵と汚れを追いやる
願わくは 太陽の光が万物を解放し清めんことを
馬が振り落とすと 露はかがやく
一羽の燕がサラブレッドの馬の耳をかすめて飛ぶ
馬のいななきは雌馬を呼ぶ声ではないーー
それはこころの呼び声 遠く離れた願望への
太陽の軌道は青空に影を作る
汗の歩みは草原を包囲する
牧草地の花は 芳香の体を逸らす
燃える糞の煙は頭上に立ち上る
大昔 祖先たちは
咆哮の駱駝を移動させた 牧草地の間を
彼らは掘った 青銅の矢尻で
そこに眠った 何年も ナガホネガヤの下
頑強な荷車の車輪も花々を折ることはない
鳥たちは卵を押し潰し 馬の蹄に道を譲る
動物たちは平和を喜ぶ 苦しみのないーー
他にこのような素晴らしい国はない
私達は琴を奏でた 八十年の木影の中で
私達は歌をもぎ取った 最後の苦しみのあえぎから
私達はたくさんの青い鶴のよう 塩辛い大海原を飛ぶ
繰り返し立ち止まる 七つの菩薩の下で
私は知った 鳥たちと願望の飛翔を
私は見た 星々と人々の道を
私は守護霊の場所に座った 小屋の火の中
私は辿り着いた 中心に 私は見出した 浄化を
古寺の上の月
月は昇る 古い寺の上に
光は屋根飾りを金色に染める
竹笛から流れゆく音曲
こころは満たされる 再び 遠い郷愁に
雑草は石の間から生い茂る
その道は 菩薩が集まった場所
菩薩はどこへ行ったのか
月光は輝く 時間の彼方から
月は昇る 古い寺の上に
光はあらゆるこころの中で輝く
竹笛は私を運び去る 悲しみの彼方へ
呼び覚ます 仏陀の遠い光
寺の影は意味を投げ掛ける
古代の墨の中に消え去る 言葉のように
人間の悲嘆の影の上に
射す光はない 人間の蝋燭では
仏陀の御姿は輝く
最も微細な塵の中にも
竹笛の曲には 天国がある
月は 古い寺の上に昇っていく
Sunday, August 30, 2009
Wednesday, August 26, 2009
The Legend of the Horse-head Fiddle
by G. Mend-Ooyo
Translated by Peter K. Marsh
It is said that a long time ago there was a young man named Huhuudei, who lived in a white felt palace-ger. One day he decided to discover the mystery of magic. He didn’t know where to look to find it, but the Mongolians say that in order to find something, you must search for it, and in order to learn something, you must be persistent. So Huhuudei decided to wonder around this world in hopes of mastering the mysteries of magic.
To do this, however, he first needed a fast and tireless horse. He took his saddle and bridle and came to a herd of horses grazing on the steppe. But though he looked, he didn’t find the good horse that he was looking for. He needed a beautiful stallion that could travel a year’s distance in a month, and a month’s distance in a day. He search among the thousands of horses on the north sides of mountains and among the thousands of horses on the south side, but still he could not find the one horse he was looking for.
One day, when he sat exhausted on the ground, he heard what sounded like a beautiful ethereal melody coming from nearby. He went to where the sounds were emanating and found on the ground two pieces of horse manure connected by a horse hair. The hair vibrated in the breeze blowing across the steppe creating the ethereal sound he had heard. He pondered that if a single hair could create such a beautiful melody, then many hairs could create an even more beautiful one. When he returned home, he took a wooden ladle and covered the top of its base with a piece of dried skin. He then attached two horse hairs to the two ends of the ladle. He took another horse hair and attached it to both ends of a tree branch. This was how the fiddle originated.
Huhuudei carried his fiddle on his back to the summit of a mountain to look for his horse. As he walked, the breeze vibrated its strings, creating pleasant melodies. These melodies made Tengger (Sky) even bluer and the nearby springs even clearer. They also calmed the horses that pastured on the steppe below. The Mongolians say that “not every man is alike, and not every horse is joroo. ” While some of the grazing horses paid no attention to the melodies of the fiddle, others did and neighed in response.
Huhuudei learned how to play his fiddle by imitating the ways the breezes made the strings vibrate. He practiced his fiddle over and over again. One day he heard the sound of a horse neighing coming from very far away. He moved in the direction of the sound, sat down and began again to play his fiddle. As he moved closer, these distant sounds became clearer. How endless is the steppe, how numberless are the horse herds?, he wondered. Huhuudei continued to move in the direction of these sounds and eventually came into the valley of a blue mountain. Here he sat and again played his fiddle. The valley was filled with grazing herds of horses. From far away a tall bluish-brown horse with a beautifully even back approached him, its four feet pounding the ground as it did. As it came close, it was startled by an old horse skull lying beside an ovoo.
Huhuudei took this skull, which had startled the bluish-brown horse, and filled its interior with horse manure in a way that made it appear to come alive. Then he set his fiddle on top of the skull and again began to play it, playing over and over again. On the ovoo were hung many horse hairs that appeared to sing as the breezes blew past them. Then the old horse skull itself began to make a sound like a horse’s neigh, which made the many horses in all directions neigh.
Huhuudei again played his fiddle. He played for three days and three nights. On the third night, just before dawn, the bluish-brown horse suddenly brightened and neighed, the echoes of which bounced off of the surrounding mountain. At that moment a white wing, like that of a swan, emerged from under the horse’s legs and opened and closed. Huhuudei played again for another three days, and as he did flowers sprouted from the horse’s skull and quickly grew. Again, just as the sun was about to rise, the bluish-brown horse brightened and neighed, its echoes bouncing off of the surrounding mountain. Once again, the white, swan-like wings emerged from under the horse’s legs and opened, but this time the bluish-brown horse flew into the air. Huhuudei continued to play his fiddle until the bluish-brown horse leapt into the air and flew high above the heads of the horses grazing on the steppe below. It circled three times before returning to the earth.
Huhuudei wondered how he could capture alive such a wild horse that had never been touched by anything except the stars, moon, and sky, and by the plants and flowers of the steppe. Many fine horse herders gathered in order to capture the bluish-brown horse. But none of them could put even a 100 ald-long rope around its neck. The young man played his fiddle for three months from a place where he could see the bluish-brown horse from a distance. But then he stopped, stood up at the edge of the horse herd, and decided to go back home.
Huhuudei carried his fiddle with the old and weathered horse skull over three mountain passes. As he crossed the third, breezes blew over the fiddle’s strings, making what sounded like a horse neigh. He crossed over another three mountain passes, and as he crossed the third one, he heard the head of his fiddle make a horse neigh. When he turned to look back, he saw the bluish-brown horse approaching him in the air, neighing as it landed. Huhuudei felt that this horse must have been called by his fiddle’s melodies. When he sat on the ground to play his fiddle, the bluish-brown horse came close to sniff the head of the fiddle and again it neighed. The horse then allowed Huhuudei to caress its beautiful even back and neighed two times.
This was how that young man got the bluish-brown winged horse. This was the horse that shortens the distance of a year to a month, and the distance of a month to a day. Huhuudei then started herding the uncountable herds of horses on the great steppe of Mongolia by flying this amazing animal.
But even with such a fast horse, he chose not to continue pursing his dream to wander around the world in search of the mystery of magic. When people questioned him as to why he was ending his search, he replied, “How can one find anything more mysterious and magical than the horse-head fiddle, which has a beautiful melody and magic? Through the sound of my horse-head fiddle, I have captured the wild horse that had never been touched by anything except the Sky Wind. Through the sound of my horse-head fiddle, I created the wings that made my horse fly. If magic exists, then it must be the horse-head fiddle!”
From that time on, every family who lived on the steppe, herding horses and nomadizing, placed their horse-head fiddle on their home’s khoimor. Every family carved a fine horsehead on the top of their fiddle, made strings with horse tail hairs, and preserved on their fiddle the sound of their horse’s gallops and neighs. In this way they preserved the memory of their horses. It is said that on the Mongolian steppe, all were fiddle players and all horses became fast. The horse-head fiddle spread throughout the Mongolian steppe. In the melodies of the horse-head fiddle, the horse herds multiplied rapidly like rice and wheat, the scented breezes blew, plentiful rains fell, the springs were full, herbal flowers and plants blossomed, nothing frightened the people, there were no illnesses, and everyone lived happily from that time on.
Contemplating the Mountains
The mountains, burdened by deep thoughts, abide,
Languorous in the looming mist.
As if reminiscing of days bygone,
At times they sigh with long, long winds.
Like tears shed in moments of light sorrow,
Blue beads of dew glimmer on each leaf;
Clearing the mist and casting away their woes
The mountains regard me in their wise repose.
With the slightest swaying of the tree branches
Tears of heaven drop gently from the drenched limbs.
As specks of water from the clearing fog sparkle in the air,
A golden-tipped sun brush paints every color.
Threads of rain knitting the sunrays like string
Form skillful stitches on the brownish green robes of the stately mountains.
Vibrant flowers adorn its slopes,
And weave patterns at its feet.
Birds of all feathers, appointed to perch on every branch,
Conduct a melodic ensemble of the winged.
Each majestic tone in tune with others,
Each stone, each blade of grass, form the lyrics of the song.
The mountains hear my young son’s voice,
And record it deep in their mahogany-colored rocks.
The song of the cuckoo—the zither of the great khangai ,
Resounds with the joy of the mountains.
When even a single withered leaf lying on its slopes
Could tell hundreds of stories of life on this earth,
We cannot fathom the deep thoughts of the great mountains
In but a mere moment of this ancient world.
Amid the blue-green mass of familiar grass
A fresh new flower has been born!
Is this not a work of art long nurtured by the mountains
That found its form today and sprang to life?
Languorous in the looming mist.
As if reminiscing of days bygone,
At times they sigh with long, long winds.
Like tears shed in moments of light sorrow,
Blue beads of dew glimmer on each leaf;
Clearing the mist and casting away their woes
The mountains regard me in their wise repose.
With the slightest swaying of the tree branches
Tears of heaven drop gently from the drenched limbs.
As specks of water from the clearing fog sparkle in the air,
A golden-tipped sun brush paints every color.
Threads of rain knitting the sunrays like string
Form skillful stitches on the brownish green robes of the stately mountains.
Vibrant flowers adorn its slopes,
And weave patterns at its feet.
Birds of all feathers, appointed to perch on every branch,
Conduct a melodic ensemble of the winged.
Each majestic tone in tune with others,
Each stone, each blade of grass, form the lyrics of the song.
The mountains hear my young son’s voice,
And record it deep in their mahogany-colored rocks.
The song of the cuckoo—the zither of the great khangai ,
Resounds with the joy of the mountains.
When even a single withered leaf lying on its slopes
Could tell hundreds of stories of life on this earth,
We cannot fathom the deep thoughts of the great mountains
In but a mere moment of this ancient world.
Amid the blue-green mass of familiar grass
A fresh new flower has been born!
Is this not a work of art long nurtured by the mountains
That found its form today and sprang to life?
Thursday, August 20, 2009
MARIA PETROVA ; OLD LEGENDS IN MODERN LITERATURE: MYSTICAL ENCHANTMENT OF G.MEND-OOYO’S WORKS
PIAC 52
MARIA PETROVA
Saint-Petersburg State University, Russia
OLD LEGENDS IN MODERN LITERATURE: MYSTICAL ENCHANTMENT OF G.MEND-OOYO’S WORKS
One of the Modern literature main sources is, undoubtedly, folklore. Folk genres, themes and motives were very popular among the writers and poets of the 20-30-s of the XX century, who were the founders of the Modern Mongolian literature: D.Natsagdorg, Ts.Damdinsurung, B.Rinchen, M.Jadamsurung and others. Nowadays, at the beginning of the XXI century folklore is very popular as well. One can say that modern authors continue traditions of their literary ancestors and give folklore a new resound in their creative works. If not be restricted by only a subject level, we can say, that the influence of folk traditions is typical for the creative works of S.Dulam (born 1950), D.Uriankhai (born 1940), B.Lhagvasurung (born 1945), D.Batbayar (born 1944), L.Dashniam (born 1943), Ts.Tumenbayar (born 1959) and others.
G.Mend-Ooyo (born 1957) is certainly such an author. His birthplace is Ongon somon, Sukhe-Bator aimak in the East part of Mongolia. In 1978 G.Mend-Ooyo graduated from the Pedagogical Institute in Ulan-Bator. Then he was a teacher at secondary school, a publisher a clerk in the Ministry of Culture in MPR. Nowadays G.Mend-Ooyo is the author of more than 30 books of poems, prose, literary sketches and dramas, various International and State Literary Prizes laureate, the Mongolian PEN club Chairman. His books were translated to many foreign languages.
G.Mend-Ooyo’s literary career begun with publication of his first book of poems “Bird of Thoughts” («Бодлын шувуу» ) in 1980. In 1993 the most popular book by Mend-Ooyo “Golden Hill” («Алтан Овоо» ) was published. It will have two more editions and be translated into English by Simon Wikham Smith in 2007. The author’s main idea, by his own words was to create a stupa – book, dedicated to his native land Dariganga in Sukhe-Bator aimak, Mongolia. Stupa or chaitja is a sacral Buddhist construction, with manuscripts, books and herbs put inside. And almost like such a sacral stupa G.Mend-Ooyo filled his book with different folklore genres: local legends, fairy and heroic tales, songs, ballades and hymn poems in both prosaic and poetical forms. The “Golden Hill” is filled with folk material – traditional ideas, characters, subjects and motives, formulas, clichés and stylistic methods. Many episodes are traditional subjects and motives more or less modified. However one can not speak about a full adequacy of the book’s folk material to the traditional folklore. Mend-Ooyo‘s book is not a fairy tale or a legend in Modern authors interpretation, it’s a folklorized improvisation with folklore used as a base and a construction material.
“Without any exaggeration one can say, that G.Mend-Ooyo as if he is making pearl necklace, is trying to save for the future generations traditions of native land worship, historical and cultural heritage of his nation,”- writes the Mongolian specialist in literature professor O.Sukhebaatar.
“Golden Hill” represents Mongolian poet G.Mend-Ooyo’s greatest literary achievement to date. He refers to it as an almanac, relating his own experience customs of his homeland through the focus of the topographical Golden Hill of the title”, - writes the English translator of the book Simon Wickham-Smith.
And “Golden Hill” mostly like an ancient Buddhist stupa is divided into eight main parts, called бөлөг, according the religious canon.
Central image of the book is a very high hill, named Golden Hill - a sacred place for worships, where the spirit of this very place lives, defending all its human beings. And the book is illustrated by beautiful photos and drawn pictures of this hill.
It is to be mentioned, that G.Mend-Ooyo’s “Golden Hill” has got two main subject planes - common and mythological. It is characterized by great exactness of life details and concrete exposition. The lyrical hero of the book as well as its author was born at Dariganga region of Mongolia. Love to the native land, detail knowing of the traditions, customs and legends in this region are transferred from generation to generation. Hero’s father knows all surrounding hills and mountains, rivers and springs, valleys and hollows and asks his son to remember them. «Father intoned the names of mountains and water, and the forty-first was Golden Hill. Our eyes and our hearts grew used to the mountains which surrounded us there and, from in the blue distant haze, they shone brighter.”
If the father introduces the outside world to his son, mother is a keeper of family legends and stories. Being grown up the hero hears stories about his own childhood, about his father and other relatives. A poem in prose “Poet’s Mother “(«Яруу найрагчийн ээж» ) is dedicated to the mother.
Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.
Hurrying over the steppe during the summer holydays,
I cross a hundred mountains,
Mother and I have long be waiting for this, and
I turn my legs towards the south.
I went in, smiling with joy.
Mother came to meet me, crying with joy.
Together, mother and I, laughing and weeping.
Together, with our hearts and desires fulfilled.
In future the lyrical hero himself becomes a part in the chain connecting his parents and his two sons.« I am standing in the space between the absence of my father, who has passed beyond this diverse world, and the presence of my two sons, the point, at which they entered the world of Golden Hill.”
For all of his life the lyrical hero remembered the wise lessons of his mother: “My son, please think about Golden Hill. Every hill and body of water is contained within it. The Ganga is its wife, they say, Khongor it’s child, Lung is its compassionate monk, Bayandulan is its minister, the Brown Hill of Dokhom is its younger brother. And its relatives dwell upon the colored earth of Dariganga”
G.Mend-Ooyo using method of personification, represents all surrounding hills, mountains, waters, stones and sands to have a human soul. The text contains ancient legends about all of the natural objects: « The Brown Hill of Dokhom is Golden Hill’s younger brother» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Mother Ganga – the Rescue»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Ganga’s Daughter Legend »(«Гангын охины домог» ) and others.
G.Mend-Ooyo, alternating prose and poetical texts, skillfully uses toponymical legends. Here a funeral procession with a body of great Chinngis Khan passed to the north to his native land, there Chinngis Khan’s grandson was born, here on the Tsagaan nur lake shore Togon Tumur, passing from Chinese town of Daidu carrying a Great State Jade Seal stopped with his camp. Historical legends are coming alongside with Buddhist ones. Just not far from this very place in Dariganga in ancient times the younger son of Harmusta Tengry came down from the Sky. And the nearby places are connected with the names of well known folklore characters – Toroi bandi and Huhdei Mergen. Just after that, G.Mend-Ooyo refers to the reminiscences about his racehorse – father’s present. « Thus, at the age of eighteen, with my official credentials as a teacher stuffed in my pocket, I took up a job in a remote settlement of the Gobi. » The son gets a wonderful racehorse with a full gear as a present from his father: skillfully decorated saddle, silver bridle, knelling stirrups, which mother asperses with milk. Father compares this horse with a topaz, saying that a horse is the dearest thing for every Mongolian person.
Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!
A haze of stories
Gathers over my wide and ancient homeland.
And, from within that haze,
Comes a powerful horse…
come, come here, come here
Oh, I load up this horse in my story, it
Goes before me northwards, goes before me southwards,
My horse –
Oh, indeed it is like topaz, and
Oh, indeed it is a Mongol’s jewel.
This theme is very dear to every Mongol man. Here the author presents a very famous story about eight light bay horses, given to Temuchjin, his mother and brothers by his father Esugei baghatur. G.Mend-Ooyo refers to other legends, stories, thoughts and reminiscences, the main character of which is a Mongolian horse. Here a traditional folklore is used on different levels: plot and theme as well as stylistic.
A spirit of all animals and birds is a well known White Old man, who is always surrounded by them. He is often sitting on the Golden Hill’s slope and gold swallows, carrying flame in their beaks are flying around him. G.Mend-Ooyo gives several legends about animals and birds – a legend about an orphan foal, wounded swan, saved by poor man and woman, several stories about cranes ( in prose and verses), about a bold sheep, which traveled through Lhasa and Napels. And a real author’s find is a legend “Quickwit the Camel” («Шөргөн шар атны туурь» ), about a camel’s death.
A story about Motherland is not full without telling about its people. They are nomads and they live in an agreement with the surrounding nature of their homeland. G.Mend-Ooyo represents the four seasons of the year as well as the times of the day and night in his prosaic poem “ Riding out of the Brightness” («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). The theme of the four seasons is traditional for Mongolian literature. But the “Golden Hill” author managed to reach synthesis between nature and the emotional condition of his hero – a horseman. « A man rode out from the ger and headed off clip clop straight towards the south. Where was he going? He went up onto the hill and craned his neck back, gazing about him, surveying the scene through binoculars. And in so doing, it seemed to him that he held in the palm of his hand the outline of the shrubs and feathergrass and the small groups of cattle and hobbled horses and, beyond that, the town” The nomads life is impossible without songs. Long lasting songs are heard through the steppe during all four seasons of the year and in any time of the day.
The book is concluded with a poem “The Worship to a Golden Hill” («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), written in a ritual poetry genre, which combines shamanic and Buddhist traditions.
The book by G.Mend-Ooyo is written in various genres: traditional folklore genres - домог (legend), дууль (ballades), тууль (epic), туурь (story), as well as literary genres бодохуй, бодол (thoughts), дуртган санах, санал (reminiscences), огүүэх (story), ярилцах (dialogue), хууч (conversation), мөргөл, залбирал (prayer), тахилых шүлэг (ritual poems).
In the centre of the image system is the Golden Hill – mythical world mountain Sumeru, which connects Earth and Sky, upper, middle and lower worlds. The coexistence of secular and sacral worlds, the union of real and mythical spheres, poetical style, the usage of prose and poetry give the work by G.Mend-Ooyo mystical enchantment. This was also noted by Mongolian and European readers and literary critics. To my mind, modern presentation of traditional legends and ballades by G.Mend-Ooyo is a conscious author’s position. It demonstrates creative usage of folklore in Modern Mongolian literature.
Nowadays the worship to the Golden Hill is annually performed in the Dariganga region and thousands of people are coming from all over the country.
MARIA PETROVA
Saint-Petersburg State University, Russia
OLD LEGENDS IN MODERN LITERATURE: MYSTICAL ENCHANTMENT OF G.MEND-OOYO’S WORKS
One of the Modern literature main sources is, undoubtedly, folklore. Folk genres, themes and motives were very popular among the writers and poets of the 20-30-s of the XX century, who were the founders of the Modern Mongolian literature: D.Natsagdorg, Ts.Damdinsurung, B.Rinchen, M.Jadamsurung and others. Nowadays, at the beginning of the XXI century folklore is very popular as well. One can say that modern authors continue traditions of their literary ancestors and give folklore a new resound in their creative works. If not be restricted by only a subject level, we can say, that the influence of folk traditions is typical for the creative works of S.Dulam (born 1950), D.Uriankhai (born 1940), B.Lhagvasurung (born 1945), D.Batbayar (born 1944), L.Dashniam (born 1943), Ts.Tumenbayar (born 1959) and others.
G.Mend-Ooyo (born 1957) is certainly such an author. His birthplace is Ongon somon, Sukhe-Bator aimak in the East part of Mongolia. In 1978 G.Mend-Ooyo graduated from the Pedagogical Institute in Ulan-Bator. Then he was a teacher at secondary school, a publisher a clerk in the Ministry of Culture in MPR. Nowadays G.Mend-Ooyo is the author of more than 30 books of poems, prose, literary sketches and dramas, various International and State Literary Prizes laureate, the Mongolian PEN club Chairman. His books were translated to many foreign languages.
G.Mend-Ooyo’s literary career begun with publication of his first book of poems “Bird of Thoughts” («Бодлын шувуу» ) in 1980. In 1993 the most popular book by Mend-Ooyo “Golden Hill” («Алтан Овоо» ) was published. It will have two more editions and be translated into English by Simon Wikham Smith in 2007. The author’s main idea, by his own words was to create a stupa – book, dedicated to his native land Dariganga in Sukhe-Bator aimak, Mongolia. Stupa or chaitja is a sacral Buddhist construction, with manuscripts, books and herbs put inside. And almost like such a sacral stupa G.Mend-Ooyo filled his book with different folklore genres: local legends, fairy and heroic tales, songs, ballades and hymn poems in both prosaic and poetical forms. The “Golden Hill” is filled with folk material – traditional ideas, characters, subjects and motives, formulas, clichés and stylistic methods. Many episodes are traditional subjects and motives more or less modified. However one can not speak about a full adequacy of the book’s folk material to the traditional folklore. Mend-Ooyo‘s book is not a fairy tale or a legend in Modern authors interpretation, it’s a folklorized improvisation with folklore used as a base and a construction material.
“Without any exaggeration one can say, that G.Mend-Ooyo as if he is making pearl necklace, is trying to save for the future generations traditions of native land worship, historical and cultural heritage of his nation,”- writes the Mongolian specialist in literature professor O.Sukhebaatar.
“Golden Hill” represents Mongolian poet G.Mend-Ooyo’s greatest literary achievement to date. He refers to it as an almanac, relating his own experience customs of his homeland through the focus of the topographical Golden Hill of the title”, - writes the English translator of the book Simon Wickham-Smith.
And “Golden Hill” mostly like an ancient Buddhist stupa is divided into eight main parts, called бөлөг, according the religious canon.
Central image of the book is a very high hill, named Golden Hill - a sacred place for worships, where the spirit of this very place lives, defending all its human beings. And the book is illustrated by beautiful photos and drawn pictures of this hill.
It is to be mentioned, that G.Mend-Ooyo’s “Golden Hill” has got two main subject planes - common and mythological. It is characterized by great exactness of life details and concrete exposition. The lyrical hero of the book as well as its author was born at Dariganga region of Mongolia. Love to the native land, detail knowing of the traditions, customs and legends in this region are transferred from generation to generation. Hero’s father knows all surrounding hills and mountains, rivers and springs, valleys and hollows and asks his son to remember them. «Father intoned the names of mountains and water, and the forty-first was Golden Hill. Our eyes and our hearts grew used to the mountains which surrounded us there and, from in the blue distant haze, they shone brighter.”
If the father introduces the outside world to his son, mother is a keeper of family legends and stories. Being grown up the hero hears stories about his own childhood, about his father and other relatives. A poem in prose “Poet’s Mother “(«Яруу найрагчийн ээж» ) is dedicated to the mother.
Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.
Hurrying over the steppe during the summer holydays,
I cross a hundred mountains,
Mother and I have long be waiting for this, and
I turn my legs towards the south.
I went in, smiling with joy.
Mother came to meet me, crying with joy.
Together, mother and I, laughing and weeping.
Together, with our hearts and desires fulfilled.
In future the lyrical hero himself becomes a part in the chain connecting his parents and his two sons.« I am standing in the space between the absence of my father, who has passed beyond this diverse world, and the presence of my two sons, the point, at which they entered the world of Golden Hill.”
For all of his life the lyrical hero remembered the wise lessons of his mother: “My son, please think about Golden Hill. Every hill and body of water is contained within it. The Ganga is its wife, they say, Khongor it’s child, Lung is its compassionate monk, Bayandulan is its minister, the Brown Hill of Dokhom is its younger brother. And its relatives dwell upon the colored earth of Dariganga”
G.Mend-Ooyo using method of personification, represents all surrounding hills, mountains, waters, stones and sands to have a human soul. The text contains ancient legends about all of the natural objects: « The Brown Hill of Dokhom is Golden Hill’s younger brother» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Mother Ganga – the Rescue»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Ganga’s Daughter Legend »(«Гангын охины домог» ) and others.
G.Mend-Ooyo, alternating prose and poetical texts, skillfully uses toponymical legends. Here a funeral procession with a body of great Chinngis Khan passed to the north to his native land, there Chinngis Khan’s grandson was born, here on the Tsagaan nur lake shore Togon Tumur, passing from Chinese town of Daidu carrying a Great State Jade Seal stopped with his camp. Historical legends are coming alongside with Buddhist ones. Just not far from this very place in Dariganga in ancient times the younger son of Harmusta Tengry came down from the Sky. And the nearby places are connected with the names of well known folklore characters – Toroi bandi and Huhdei Mergen. Just after that, G.Mend-Ooyo refers to the reminiscences about his racehorse – father’s present. « Thus, at the age of eighteen, with my official credentials as a teacher stuffed in my pocket, I took up a job in a remote settlement of the Gobi. » The son gets a wonderful racehorse with a full gear as a present from his father: skillfully decorated saddle, silver bridle, knelling stirrups, which mother asperses with milk. Father compares this horse with a topaz, saying that a horse is the dearest thing for every Mongolian person.
Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!
A haze of stories
Gathers over my wide and ancient homeland.
And, from within that haze,
Comes a powerful horse…
come, come here, come here
Oh, I load up this horse in my story, it
Goes before me northwards, goes before me southwards,
My horse –
Oh, indeed it is like topaz, and
Oh, indeed it is a Mongol’s jewel.
This theme is very dear to every Mongol man. Here the author presents a very famous story about eight light bay horses, given to Temuchjin, his mother and brothers by his father Esugei baghatur. G.Mend-Ooyo refers to other legends, stories, thoughts and reminiscences, the main character of which is a Mongolian horse. Here a traditional folklore is used on different levels: plot and theme as well as stylistic.
A spirit of all animals and birds is a well known White Old man, who is always surrounded by them. He is often sitting on the Golden Hill’s slope and gold swallows, carrying flame in their beaks are flying around him. G.Mend-Ooyo gives several legends about animals and birds – a legend about an orphan foal, wounded swan, saved by poor man and woman, several stories about cranes ( in prose and verses), about a bold sheep, which traveled through Lhasa and Napels. And a real author’s find is a legend “Quickwit the Camel” («Шөргөн шар атны туурь» ), about a camel’s death.
A story about Motherland is not full without telling about its people. They are nomads and they live in an agreement with the surrounding nature of their homeland. G.Mend-Ooyo represents the four seasons of the year as well as the times of the day and night in his prosaic poem “ Riding out of the Brightness” («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). The theme of the four seasons is traditional for Mongolian literature. But the “Golden Hill” author managed to reach synthesis between nature and the emotional condition of his hero – a horseman. « A man rode out from the ger and headed off clip clop straight towards the south. Where was he going? He went up onto the hill and craned his neck back, gazing about him, surveying the scene through binoculars. And in so doing, it seemed to him that he held in the palm of his hand the outline of the shrubs and feathergrass and the small groups of cattle and hobbled horses and, beyond that, the town” The nomads life is impossible without songs. Long lasting songs are heard through the steppe during all four seasons of the year and in any time of the day.
The book is concluded with a poem “The Worship to a Golden Hill” («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), written in a ritual poetry genre, which combines shamanic and Buddhist traditions.
The book by G.Mend-Ooyo is written in various genres: traditional folklore genres - домог (legend), дууль (ballades), тууль (epic), туурь (story), as well as literary genres бодохуй, бодол (thoughts), дуртган санах, санал (reminiscences), огүүэх (story), ярилцах (dialogue), хууч (conversation), мөргөл, залбирал (prayer), тахилых шүлэг (ritual poems).
In the centre of the image system is the Golden Hill – mythical world mountain Sumeru, which connects Earth and Sky, upper, middle and lower worlds. The coexistence of secular and sacral worlds, the union of real and mythical spheres, poetical style, the usage of prose and poetry give the work by G.Mend-Ooyo mystical enchantment. This was also noted by Mongolian and European readers and literary critics. To my mind, modern presentation of traditional legends and ballades by G.Mend-Ooyo is a conscious author’s position. It demonstrates creative usage of folklore in Modern Mongolian literature.
Nowadays the worship to the Golden Hill is annually performed in the Dariganga region and thousands of people are coming from all over the country.
М.П.Петрова; Доклад
М.П.Петрова
Санкт-Петербургскийгосударственныйуниверситет
ДРЕВНИЕ ЛЕГЕНДЫ В СОВРЕМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ: МИСТИЧЕСКОЕ ОЧАРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА Г.МЭНД-ООЁО
Одним из основных источников, питающих современную монгольскую литературу является, несомненно, устное народное творчество. К фольклоным жанрам, темам, мотивам обращались в 20 - 30-х годах ХХ в. авторы, стоявшие у истоков новейшей монгольской литературы – Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсурэн, Б.Ринчен, М.Ядамсурэн. Фольклор непотерял своейактуальности и в начале ХХI в. Можно сказать, что современные писатели и поэты, продолжая традиции, заложенные их литературными предшественниками, придают фольклору новое звучание в своих произведениях. Если не ограничиваться сюжетным уровнем, можно сказать, что влияние фольклорных традиций характерно для творчества С.Дулама (род.1950), Д.Урианхая (род.1940), Б.Лхагвасурэна (род.1945), Д.Батбаяра (род.1944), Л.Дашняма (род.1943), Ц.Тумэнбаяр (род.1959) и других.
К числу таких авторов безусловно относится и Гомбожавын Мэнд-Ооёо (род.1952). Место его рождения – сомон Онгон Сухэ-Баторского аймакаут в на востоке Монголии. В 1978 г. Мэнд-Ооёо окончил Педагогический институт в Улан-Баторе. Занимался преподавательской работой, издательской деятельностью, работал в Министерстве культуры МНР. Сегодня Г.Мэнд-Ооёо - автор более тридцати сборников поэзии и прозы, лауреат всевозможных монгольских и международных литературных премий, председатель монгольского ПЕН клуба. Его книги и отдельные произведения переведены на многие языки мира. Заслуженный деятель культуры Монголии.
Литературная карьера Г.Мэнд-Ооёо началась с публикации в 1980 г.сборника стихов «Птица размышлений» («Бодлын шувуу» ).
В 1993 г. выходит самое знаменитое на сегодняшний день произведение автора «Золотое Обо» («Алтан Овоо» ).Оно будет переиздано ещё дважды, а в 2007 г. впереводе Симона Викхама-Смита выйдет на английском языке. Замысел автора, по его словам, заключался в том, чтобы создать книгу-субурган, посвящённую его родному краю – местности Даригинга в Сухэ-Баторском аймаке Монголии. Субурган или ступа – это сакральное буддийское сооружение, чайтья, в которое закладывают священные книги. Благовония, травы и т.д. И словно священный субурган Г.Мэнд-Ооёо наполнил свою книгу произведениями различных жанров устного народного творчества: преданиями, легендами, сказаниями, былинами, песнями и сказками как в прозаической, так и в поэтической форме. «Золотое Обо» насыщена фольклорным материалом – традиционными представлениями, персонажами, сюжетами и мотивами, формулами, клише, стилистическими приёмами. Причём многие эпизоды у Мэнд-Ооёо представляют собой традиционные сюжеты и мотивы, более или менее модифицированные. Нельзя, однако, говорить о полной адекватности фольклорного материала книги традиционному фольклору. Книга Г.Мэнд-Ооёо – не сказка или легенда в изложении современного сказителя, а фольклоризованная импровизация, где устное народное творчество служит почвой и строительным материалом.
«Без преувеличения можно сказать, что Г.Мэнд-Ооёо словно составляя жемчужное ожерелье, старается сохранить для будущих поколений традиции почитания родного края, исторического и культурного наследия своего народа,» - пишет монгольский литературовед профессор О.Сухбаатар.
«Золотое Обо» представляет огромное на сегодняшний день культурное достижение монгольского поэта Г.Мэнд-Ооёо. Это альманах, отражающий собственный жизненный опыт автора, выросшего в монгольской Дариганге, историю и традиции его малой родины через топографический фокус Золотого Обо, вынесенного в заглавие книги,» - пишет английский переводчик произведения С.Викхам-Смит.
Нельзя не заметить, что сама книга «Золотое Обо» словно древняя буддийская сутра, разделена на восемь глав, именуемых бөлөг,как и положено по религиозному канону.
Центральным образом произведения является высокая гора, получившая название Золотое Обо, то есть сакральное место поклонения, святилище, где обитает дух-хранитель данной местности, оказывающий покровительство всем окрестным живым существам. В качестве иллюстраций приводятся рисунки и фотографии этой горы.
Необходимо отметить, что книга Г.Мэнд-Ооёо «Золотое Обо» имеет два основных сюжетных плана – бытовой и мифологический. Она отличается большой бытовой точностью, конкретностью и детализацией изложения. Лирический герой произведения, как и его автор - уроженец плато Дариганга. Любовь к родным местам, доскональное знание традиций, обычаев, легенд и преданий передаётся в этом краю из поколения в поколение. Отец знает все окрестные горы и холмы, речки и ручьи, долины и впадины и, рассказывая о них сыну, просит запомнить их названия. «Отец шепотом перечислял горы и воды и каким-то сорок первым по счёту назвал наше Золотое Обо. Соседние горы окружали и словно приветствовали нас, но силуэт Золотого Обо тоже не исчезал из поля зрения и всё чётче проступал сквозь голубую дымку лёгкого тумана. » И если отец знакомит лирического героя с внешним миром, то мать – является хранительницей семейных легенд и былей. Уже во взрослом возрасте герой слышит от неё рассказы о своём далёком детстве, об отце и других родственниках. О матушке рассказывает поэма в прозе «Мать поэта» («Яруу найрагчийн ээж» ).
Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.
Спешу по степи на летние каникулы,
Сто гор перешёл-преодолел.
Мы с матушкой, долго скучавшие,
Навстречу друг другу руки протягивая, бежим.
Матушка, со слезами радости встретила,
Мы с матушкой смеясь и плача, встретились,
Родные души, мечты наши осуществились – мы встретились.
Это своё первое стихотворение автор посвятил своей матушке. В дальнейшем сам лирический герой произведения становится связующим звеном между своими родителями и своими сыновьями – между прошлым и будущим. « Я стою в пространстве между отсутствием своего отца, который уже покинул сей бренный мир и присутствием моих двух сыновей, в той точке, где они вступили в мир Золотого Обо».
На всю жизнь запомнил лирический герой мудрые наставления своей матушки: « Сынок, никогда не забывай о Золотом Обо. Ведь оно - начало всем остальным горам и водам. Наше озеро Ганга – жена Золотого Обо, Хонгор – сын, Лун хайрхан – лама, Баяндулам – чиновник, Дохомийн бор овоо – его младший брат и так далее. Все живописные места Дариганги – кровные родственники друг другу.» Активно прибегая к приёму олицетворения, Г.Мэнд-Ооёо наделяет душой все окрестные горы, холмы, воды, камни и пески. Текст произведения украшают древние легенды о каждом из этих объектов природы, такие как «Младший брат Золотого Обо - Дохомийн бор обо» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Спасительница – матушка Ганга»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Легенда о дочери Ганги»(«Гангын охины домог» ) и другие.
Г.Мэнд-Ооёо, чередуя прозаический текст с поэтическим, искусно вводит в своё произведение топонимические легенды. Тут следовала траурная процессия с телом великого Чингис хана, направлявшаяся на север страны в его родные края, там родился внук Чингиса, здесь на берегу озера Цаган нур останавливался Тогон Тумур, бежавший из китайского города Дайду с яшмовой государственной печатью.
Исторические предания перемежаются с буддийскими. Именно в этом месте Дириганги в незапамятные времена с небес спустился младший сын Хармусты тэнгрия. А соседние местности связаны с именами Торой банди и Хухдэй мэргэна – известными сказочными персонажами.
Не прерывая канвы повествования, Г.Мэнд-Ооёо обращается к воспоминаниям о скакуне, подаренном лирическому герою его отцом. « Когда мне было восемнадцать лет, я впервые приехал домой с дипломом сельского учителя и собирался через две недели отправиться в работать в далёкий посёлок в пустыне Гоби.» Сын получает в подарок от отца прекрасного скакуна в полной упряжи: великолепно отделанное серебром седло, серебряная уздечка, звенящие стремена, которые мать окропляет белым молоком. При этом отец сравнивает подаренного скакуна с драгоценным камнем топазом, справедливо замечая, что конь для монгола дороже всего на свете.
Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!
Мой родной край с древними традициями,
Окутан дымкой сказок,
И из этой дымки
Сильный скакун появляется.
гурий, гурий, гурий
О, мои сказочные зелёные кони!
Вы и на севере, вы и на юге,
Скакуны мои,
Словно груды драгоценных топазов!
Тема задана, тема, близкая и милая сердцу каждого монгола. Автор раскрывает её, приводя известное сказание о восьми соловых конях, подаренных отцом Тэмучжина Есугей батаром жене и детям. Г.Мэнд-Ооёо обращается и к другим легендам, сказаниям, размышлениям, главным персонажем которых является монгольский конь. Здесь традиционный фольклор используется на различных уровнях: как на сюжетно-тематическом, так и на стилевом.
Духом-покровителем всех зверей и птиц, как известно, является Белый старец – Цагаан өвгөн, появляющийся всегда в окружении животных. Он часто сидит на склоне Золотого Обо, а над его головой кружат золотые ласточки, несущие огонь счастья в своих клювах. Г.Мэнд-Ооёо приводит несколько легенд о животных, бытующих в родных краях – о сироте-жеребёнке, о раненом лебеде, спасённом стариком и старухой, несколько сказаний о журавлях (как в стихах, так и в прозе), о лысой овце, побывавшей в тибетской Лхасе и в Непале. И настоящей находкой автора является, на наш взгляд «Баллада о рыжем верблюде-кастрате» («Шөргөн шар атны туурь» ), который чувствуя близкую смерть, собрав последние силы, стремится в свой родной край.
Рассказ о малой родине автора был бы неполным без рассказа о людях, населяющих её с давних времён. Земляки лирического героя ведут кочевой образ жизни в полном согласии с окружающей их природой. Г.Мэнд-Ооёо представляет смену четырёх времён года, дней и ночей в поэме в прозе «Всадник приближается со светлой стороны» («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). К теме четырёх времён года так или иначе обращались почти все монгольские поэты и прозаики. Автору «Золотого Обо» удалось достичь синтеза состояния природы и эмоционального состояния героя этой поэмы – всадника. « От юрты отъезжает человек верхом на коне и направляется строго на восток. Куда он держит свой путь? Вот он взбирается на высокий холм и оглядывает окрестности в бинокль. Словно на ладони в бинокль видны кусты, ковыль трава, то тут, то там пасущийся скот, стреноженные кони, дальше – силуэты юрт.» Жизнь кочевника невозможна без песни. Протяжная песня слышна в степи в любое время суток в течение всех четырёх времён года.
Завершает книгу стихотворение, написанное в жанре ритуальной поэзии « Стихи при жертвоприношении Золотому Обо» («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), сочетающие в себе традиции шаманской и буддийской ритуальных практик.
По своему жанровому составу книга Г.Мэнд-Ооёо чрезвычайно многообразна. Автор использует традиционные фольклорные жанры домог легенда), дууль (баллада), тууль (былина), туурь (сказание), наряду с литературными бодохуй, бодол (размышления), дуртган санах, санал (воспоминания), огүүэх (рассказ, повествование), ярилцах (диалог), хууч (беседа), мөргөл, залбирал (молитва), тахилых шүлэг (ритуальные стихи).
В центре многоплановой образной системы высится Золотое Обо – мифическая мировая гора Сумэру, соединяющая землю и небо, верхнюю, среднюю и нижнюю сферы мироздания. Сосуществование профанного и сакрального, единство реального и мифологического пространства, поэтический стиль повествования, использование прозаических и стихотворных форм придают произведению Г.Мэнд-Ооёо своеобразное мистическое очарование, отмеченное монгольскими и западными читателями, литературоведами и критиками. Модернизированное прочтение писателем традиционных легенд и преданий, своеобразная их модификация и социологизация – факт, на наш взгляд, не случайный. Это вполне осознанная авторская позиция, демонстрирующая творческую установку на использование фольклора в литературе.
В наши дни в местности Дариганга ежегодно проводится обряд поклонения горе Золотое Обо, на который со всех концов страны съезжаются тысячи участников.
Санкт-Петербургскийгосударственныйуниверситет
ДРЕВНИЕ ЛЕГЕНДЫ В СОВРЕМЕННОЙ ЛИТЕРАТУРЕ: МИСТИЧЕСКОЕ ОЧАРОВАНИЕ ТВОРЧЕСТВА Г.МЭНД-ООЁО
Одним из основных источников, питающих современную монгольскую литературу является, несомненно, устное народное творчество. К фольклоным жанрам, темам, мотивам обращались в 20 - 30-х годах ХХ в. авторы, стоявшие у истоков новейшей монгольской литературы – Д.Нацагдорж, Ц.Дамдинсурэн, Б.Ринчен, М.Ядамсурэн. Фольклор непотерял своейактуальности и в начале ХХI в. Можно сказать, что современные писатели и поэты, продолжая традиции, заложенные их литературными предшественниками, придают фольклору новое звучание в своих произведениях. Если не ограничиваться сюжетным уровнем, можно сказать, что влияние фольклорных традиций характерно для творчества С.Дулама (род.1950), Д.Урианхая (род.1940), Б.Лхагвасурэна (род.1945), Д.Батбаяра (род.1944), Л.Дашняма (род.1943), Ц.Тумэнбаяр (род.1959) и других.
К числу таких авторов безусловно относится и Гомбожавын Мэнд-Ооёо (род.1952). Место его рождения – сомон Онгон Сухэ-Баторского аймакаут в на востоке Монголии. В 1978 г. Мэнд-Ооёо окончил Педагогический институт в Улан-Баторе. Занимался преподавательской работой, издательской деятельностью, работал в Министерстве культуры МНР. Сегодня Г.Мэнд-Ооёо - автор более тридцати сборников поэзии и прозы, лауреат всевозможных монгольских и международных литературных премий, председатель монгольского ПЕН клуба. Его книги и отдельные произведения переведены на многие языки мира. Заслуженный деятель культуры Монголии.
Литературная карьера Г.Мэнд-Ооёо началась с публикации в 1980 г.сборника стихов «Птица размышлений» («Бодлын шувуу» ).
В 1993 г. выходит самое знаменитое на сегодняшний день произведение автора «Золотое Обо» («Алтан Овоо» ).Оно будет переиздано ещё дважды, а в 2007 г. впереводе Симона Викхама-Смита выйдет на английском языке. Замысел автора, по его словам, заключался в том, чтобы создать книгу-субурган, посвящённую его родному краю – местности Даригинга в Сухэ-Баторском аймаке Монголии. Субурган или ступа – это сакральное буддийское сооружение, чайтья, в которое закладывают священные книги. Благовония, травы и т.д. И словно священный субурган Г.Мэнд-Ооёо наполнил свою книгу произведениями различных жанров устного народного творчества: преданиями, легендами, сказаниями, былинами, песнями и сказками как в прозаической, так и в поэтической форме. «Золотое Обо» насыщена фольклорным материалом – традиционными представлениями, персонажами, сюжетами и мотивами, формулами, клише, стилистическими приёмами. Причём многие эпизоды у Мэнд-Ооёо представляют собой традиционные сюжеты и мотивы, более или менее модифицированные. Нельзя, однако, говорить о полной адекватности фольклорного материала книги традиционному фольклору. Книга Г.Мэнд-Ооёо – не сказка или легенда в изложении современного сказителя, а фольклоризованная импровизация, где устное народное творчество служит почвой и строительным материалом.
«Без преувеличения можно сказать, что Г.Мэнд-Ооёо словно составляя жемчужное ожерелье, старается сохранить для будущих поколений традиции почитания родного края, исторического и культурного наследия своего народа,» - пишет монгольский литературовед профессор О.Сухбаатар.
«Золотое Обо» представляет огромное на сегодняшний день культурное достижение монгольского поэта Г.Мэнд-Ооёо. Это альманах, отражающий собственный жизненный опыт автора, выросшего в монгольской Дариганге, историю и традиции его малой родины через топографический фокус Золотого Обо, вынесенного в заглавие книги,» - пишет английский переводчик произведения С.Викхам-Смит.
Нельзя не заметить, что сама книга «Золотое Обо» словно древняя буддийская сутра, разделена на восемь глав, именуемых бөлөг,как и положено по религиозному канону.
Центральным образом произведения является высокая гора, получившая название Золотое Обо, то есть сакральное место поклонения, святилище, где обитает дух-хранитель данной местности, оказывающий покровительство всем окрестным живым существам. В качестве иллюстраций приводятся рисунки и фотографии этой горы.
Необходимо отметить, что книга Г.Мэнд-Ооёо «Золотое Обо» имеет два основных сюжетных плана – бытовой и мифологический. Она отличается большой бытовой точностью, конкретностью и детализацией изложения. Лирический герой произведения, как и его автор - уроженец плато Дариганга. Любовь к родным местам, доскональное знание традиций, обычаев, легенд и преданий передаётся в этом краю из поколения в поколение. Отец знает все окрестные горы и холмы, речки и ручьи, долины и впадины и, рассказывая о них сыну, просит запомнить их названия. «Отец шепотом перечислял горы и воды и каким-то сорок первым по счёту назвал наше Золотое Обо. Соседние горы окружали и словно приветствовали нас, но силуэт Золотого Обо тоже не исчезал из поля зрения и всё чётче проступал сквозь голубую дымку лёгкого тумана. » И если отец знакомит лирического героя с внешним миром, то мать – является хранительницей семейных легенд и былей. Уже во взрослом возрасте герой слышит от неё рассказы о своём далёком детстве, об отце и других родственниках. О матушке рассказывает поэма в прозе «Мать поэта» («Яруу найрагчийн ээж» ).
Зуны амралтаар талдаа яаран
Зуун уулыг даван ирлээ.
Удаан санасан ээж бид хоёр
Урд урдаасаа гар сунган алхлаа.
Баярласандаа ээж мэлмэрэнхэн угтлаа
Ээж бид хоёр инээж уйлан уулзлаа,
Ижилхэн сэтгэл, ижилхэн мөрөөдөл тайлан уулзлаа.
Спешу по степи на летние каникулы,
Сто гор перешёл-преодолел.
Мы с матушкой, долго скучавшие,
Навстречу друг другу руки протягивая, бежим.
Матушка, со слезами радости встретила,
Мы с матушкой смеясь и плача, встретились,
Родные души, мечты наши осуществились – мы встретились.
Это своё первое стихотворение автор посвятил своей матушке. В дальнейшем сам лирический герой произведения становится связующим звеном между своими родителями и своими сыновьями – между прошлым и будущим. « Я стою в пространстве между отсутствием своего отца, который уже покинул сей бренный мир и присутствием моих двух сыновей, в той точке, где они вступили в мир Золотого Обо».
На всю жизнь запомнил лирический герой мудрые наставления своей матушки: « Сынок, никогда не забывай о Золотом Обо. Ведь оно - начало всем остальным горам и водам. Наше озеро Ганга – жена Золотого Обо, Хонгор – сын, Лун хайрхан – лама, Баяндулам – чиновник, Дохомийн бор овоо – его младший брат и так далее. Все живописные места Дариганги – кровные родственники друг другу.» Активно прибегая к приёму олицетворения, Г.Мэнд-Ооёо наделяет душой все окрестные горы, холмы, воды, камни и пески. Текст произведения украшают древние легенды о каждом из этих объектов природы, такие как «Младший брат Золотого Обо - Дохомийн бор обо» («Алтан-овооны төрсөн дүү Дөхөмийн бор-овоо» ), «Спасительница – матушка Ганга»(«Гэтэлгэгч –Ганга ээж» ), «Легенда о дочери Ганги»(«Гангын охины домог» ) и другие.
Г.Мэнд-Ооёо, чередуя прозаический текст с поэтическим, искусно вводит в своё произведение топонимические легенды. Тут следовала траурная процессия с телом великого Чингис хана, направлявшаяся на север страны в его родные края, там родился внук Чингиса, здесь на берегу озера Цаган нур останавливался Тогон Тумур, бежавший из китайского города Дайду с яшмовой государственной печатью.
Исторические предания перемежаются с буддийскими. Именно в этом месте Дириганги в незапамятные времена с небес спустился младший сын Хармусты тэнгрия. А соседние местности связаны с именами Торой банди и Хухдэй мэргэна – известными сказочными персонажами.
Не прерывая канвы повествования, Г.Мэнд-Ооёо обращается к воспоминаниям о скакуне, подаренном лирическому герою его отцом. « Когда мне было восемнадцать лет, я впервые приехал домой с дипломом сельского учителя и собирался через две недели отправиться в работать в далёкий посёлок в пустыне Гоби.» Сын получает в подарок от отца прекрасного скакуна в полной упряжи: великолепно отделанное серебром седло, серебряная уздечка, звенящие стремена, которые мать окропляет белым молоком. При этом отец сравнивает подаренного скакуна с драгоценным камнем топазом, справедливо замечая, что конь для монгола дороже всего на свете.
Yлэмж эртний нутагт минь
Yлгэрийн манна татна
Тэрхүү манна дотроос
Тэнхээт хүлэг үүрсэнэ.
гурий, гурий, гурий
Аяа, үлгэрийн ногоон морьд мину
Араар дүүрэн, өврөөр дүүрэн
Адуу мину.
Ай, түмэн молор эрдэнэ мөн өө!
Ай хө, монголын эрдэнэ мөн өө!
Мой родной край с древними традициями,
Окутан дымкой сказок,
И из этой дымки
Сильный скакун появляется.
гурий, гурий, гурий
О, мои сказочные зелёные кони!
Вы и на севере, вы и на юге,
Скакуны мои,
Словно груды драгоценных топазов!
Тема задана, тема, близкая и милая сердцу каждого монгола. Автор раскрывает её, приводя известное сказание о восьми соловых конях, подаренных отцом Тэмучжина Есугей батаром жене и детям. Г.Мэнд-Ооёо обращается и к другим легендам, сказаниям, размышлениям, главным персонажем которых является монгольский конь. Здесь традиционный фольклор используется на различных уровнях: как на сюжетно-тематическом, так и на стилевом.
Духом-покровителем всех зверей и птиц, как известно, является Белый старец – Цагаан өвгөн, появляющийся всегда в окружении животных. Он часто сидит на склоне Золотого Обо, а над его головой кружат золотые ласточки, несущие огонь счастья в своих клювах. Г.Мэнд-Ооёо приводит несколько легенд о животных, бытующих в родных краях – о сироте-жеребёнке, о раненом лебеде, спасённом стариком и старухой, несколько сказаний о журавлях (как в стихах, так и в прозе), о лысой овце, побывавшей в тибетской Лхасе и в Непале. И настоящей находкой автора является, на наш взгляд «Баллада о рыжем верблюде-кастрате» («Шөргөн шар атны туурь» ), который чувствуя близкую смерть, собрав последние силы, стремится в свой родной край.
Рассказ о малой родине автора был бы неполным без рассказа о людях, населяющих её с давних времён. Земляки лирического героя ведут кочевой образ жизни в полном согласии с окружающей их природой. Г.Мэнд-Ооёо представляет смену четырёх времён года, дней и ночей в поэме в прозе «Всадник приближается со светлой стороны» («Гэгээн зүгээс морьтой айсуй» ). К теме четырёх времён года так или иначе обращались почти все монгольские поэты и прозаики. Автору «Золотого Обо» удалось достичь синтеза состояния природы и эмоционального состояния героя этой поэмы – всадника. « От юрты отъезжает человек верхом на коне и направляется строго на восток. Куда он держит свой путь? Вот он взбирается на высокий холм и оглядывает окрестности в бинокль. Словно на ладони в бинокль видны кусты, ковыль трава, то тут, то там пасущийся скот, стреноженные кони, дальше – силуэты юрт.» Жизнь кочевника невозможна без песни. Протяжная песня слышна в степи в любое время суток в течение всех четырёх времён года.
Завершает книгу стихотворение, написанное в жанре ритуальной поэзии « Стихи при жертвоприношении Золотому Обо» («Алтан-овооны тахилын шүлэг» ), сочетающие в себе традиции шаманской и буддийской ритуальных практик.
По своему жанровому составу книга Г.Мэнд-Ооёо чрезвычайно многообразна. Автор использует традиционные фольклорные жанры домог легенда), дууль (баллада), тууль (былина), туурь (сказание), наряду с литературными бодохуй, бодол (размышления), дуртган санах, санал (воспоминания), огүүэх (рассказ, повествование), ярилцах (диалог), хууч (беседа), мөргөл, залбирал (молитва), тахилых шүлэг (ритуальные стихи).
В центре многоплановой образной системы высится Золотое Обо – мифическая мировая гора Сумэру, соединяющая землю и небо, верхнюю, среднюю и нижнюю сферы мироздания. Сосуществование профанного и сакрального, единство реального и мифологического пространства, поэтический стиль повествования, использование прозаических и стихотворных форм придают произведению Г.Мэнд-Ооёо своеобразное мистическое очарование, отмеченное монгольскими и западными читателями, литературоведами и критиками. Модернизированное прочтение писателем традиционных легенд и преданий, своеобразная их модификация и социологизация – факт, на наш взгляд, не случайный. Это вполне осознанная авторская позиция, демонстрирующая творческую установку на использование фольклора в литературе.
В наши дни в местности Дариганга ежегодно проводится обряд поклонения горе Золотое Обо, на который со всех концов страны съезжаются тысячи участников.
Thursday, July 2, 2009
МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРАГ ДАХЬ СЭТГЭЛИЙН ТОЛЬ БУЮУ “ШҮЛГИЙН ДУНДААС ЗУРАГ ТОДРОХ ЁСНЫ ҮЛГЭР”
Хэлбичгийн ухааны доктор (Ph.D.) Я.Ганбаатар
Чанд хатуу шүүлтүүрээр шүүж үзвэл өнөөдрийн Монголын яруу найргийн ертөнцөд Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Б.Лхагвасүрэн, Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо нарыг эхний тавд дурдмаар байдаг юм. Хэн хэнийг та хуруу даран тоолох вэ? гэж асуувал тэр шүү дээ. Зарим хүн үүнтэй санал нийлэхгүй нь мэдээж. Гэвч энэ бол байх л зүйл. Яагаад гэвэл энэ бол зөвхөн нэг л хүний үзэл бодол, хүн бүхэн өөр өөрийн үзэл бодлоо энэ мэтээр илэрхийлж болно. Жишээ нь Г.Аюурзана өөрийн үзэл дүгнэлтээрээ өөр таван хүний нэрийг дурдсан байдаг. Утга зохиолын судлаач шинжээч, мэргэжлийн хүний хийсэн энэ мэт үнэлэлт дүгнэлт багцаатай байх нь мэдээж. Нийт Монголын бүх үеийн яруу найргийн энгээр авч үзэх юм бол эдэн дээр ноён хутагт Данзанравжаа яах аргагүй нэмэгдэнэ, бас В.Инжиннаш, Д.Пүрэвдорж, О.Дашбалбар... нар нэмэгдэнэ.
Дашдоржийн Нацагдорж монголын яруу найрагт эртний сонгодог шинж чанарыг орчин үеийн шинж төрхтэй хослуулсан бол Бэгзийн Явуухулан яруу найргийг өнгөц магтаалын өнгө аясаас сэтгэлийн гүн рүү алхам хийсэн, Бавуугийн Лхагвасүрэн үгийн урлаг талаас нь яруу тансаг болгосон гэж үнэлэгддэг билээ. Тэгвэл Данзангийн Нямсүрэнг үнэхээр гайхамшигтай шүлэгч, монголын сүүлчийн жинхэнэ сонгодог яруу найрагч байжээ гэж дүгнэхэд хэтрүүлсэн болохгүй ээ. Түүний уран бүтээл тэр чигээрээ гүн ухаан, тэр тусмаа дорнын гүн ухаан-нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гүн ухааны охь шим мөн.
Энэ удаа би Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн талаар бодол саналаа хэлэхийг зорилоо. Гэхдээ түүний яруу найрагт дорно дахины сонгодог яруу найргийн нэг үндсэн шинж чанар шингэсэн байгааг олж харснаа товч дурдах гэсэн юм аа. Тэр бол яруу найргийн нүдэнд үзэгдэх, бүр тодотговол сэтгэлийн толинд үзэгдэх тэр шинж чанар бусдынхаас илүү тод, онцгой туссан байдгаараа ялгарч байна. Энэ нь эртний дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын нэг гол тодорхойлолт болох “Шүлгийн дундаас зураг тодормуй” хэмээх тэр шинж юм.
Ер нь дорно дахины яруу найраг, уран зураг, дуу хөгжим гурав салшгүй холбоотой үүсч, хөгжиж ирсэн агаад бийрийн үзүүрээс өнгө будгийн амин дэмээр амилан мэндэлсэн нэгэн гайхамшигт уран зургийн дээр жигүүрт үгийн увидсаар төрсөн бадаг шүлэг тэрлэн дурайлгаад түүнийгээ уншихуйяа сэтгэлд яруу аялгуу эгшиглэн дуурьсах мэт болж, нэгэн цогц урлагийн төгс бүтээл туурвил мэндэлдэг байна.
Хэдийгээр монголын яруу найрагт ийм арга хэлбэр төдийлөн нэвтэрч дэлгэрээгүй боловч шүүрдэн шигшин үзэхүл эл сонгодог арга барилд яв цав нийцэх шүлэг найраг манайд байгааг бид олж харж болно. Өнөө цагийн монголын яруу найрагчдын дотроос Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээл энэ мэт уран зураг, яруу найраг хоёрыг нэг дор цогцлоох хос ёсны цогц бүтээл болсон байдгаараа онцгойрон ялгарч байна.
Орой сар хавиргалж байхад аавын хуурдсан аялгууг
Орчлонгийн тэр мөчид надаас бусад нь сонсоогүй ээ...
гэсэн энэ мөрүүд мөнөөхөн нангиадын их шүлэгч Ван Вэйгийн:
Хулсан шугуйн гүнд гагцаар хоногловой.
Хуураан гаргаж аялгуулан хуурдавай.
Гэвч энд хэн л намайг сонсоо аж даа,
Гэгээн саран л гагцаар тэнгэрээс анирдана
гэсэн алдарт бадагтай юутай адилхан сонсдоно(үзэгдэнэ) вэ? Хүн төрөлхтний оюуны гайхамшигт ертөнц хэзээ ч ганддаггүйг мянган жилийн заагт мэндэлсэн энэ хоёр шүлэг гэрчилнэм. Ер нь улс түмнүүдийн оюуны ертөнцөөс цолгорон гарч, нийт хүн төрөлхтний хүртээл болсон шилдэг сонгодог бүхэн эгүүн мэт нийтлэг дүр төрхтэй байдаг ажээ. Шотландын Роберт Бернс, германы Хенрих Хайне, оросын Иван Бунин, орчин үеийн сонгодог болсон Андрей Рубцов, японы хайкуч Мацуо Басё, Ёса Бусон, манай өөрийн Инжиннаш, Гүлранс, Гүннацаг ах дүүсийн шүлэг найрагт сэтгэлийн толинд зураг мэт тодрон ирэх ийм нийтлэг зүйл, дүр дүрслэл агаар нэгэн бий.
Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд ур хийц сайтай, уран яруу хэллэгтэй, дүрслэл тод томруун, утга санаа гүн гүнзгий байдаг. Тэдгээр нь аялгуу сайхан монгол хэлний гайхамшигт чадлыг илтгэсэн, зөвхөн яруу найргийн гэж хэлж болох тийм уран гоё, часхийсэн амттай үгс, үг хэллэг, бүхэл бүтэн мөр шадаар бялхаж байдаг ажгуу. “Угалзан үүлс, хөх магнаг сиймхий, цэцэг зайчилж алхах..., морин зэрэглээнд сундалдаад..., зуугийн бурхан намба, манхны сэрвээ, ембүү хөх уул, ямбуу цагаан уул, бор талын зоо нялхарч..., эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд..., нарны алтан учиг, үүлэн чивлүүр, дунайсан шөнө, сэвлэг цагаан туяа, саран шагалзах, эрвээхэй шандах, будан бургих, бороон сэмдэс, намбалаг уулс, нарны зовхи... гээд тоочоод байвал ихээ урт жагсаалт болох энэ олон яруу үг хэллэгийг түүний шүлэг найргаас төвөггүй олж үзэж болно.
Тийм ч учраас үүнийг өгүүлэгч бээр тэртээх наяад оны үест Ооёо найрагчийн “Бодлын шувуу”, “Өлзий утас” зэрэг шүлгийн номыг нь олж аваад олзуурхан үзэж судлан, энэ мэтээр үг түүж “Яруу үгсийн толь” хийх гэж тэмдэглэлийн дэвтэр өвөртөлж явснаа одоо эргэн үзэхэд тодхон, соньхон байна.
Г.Мэнд-Ооёогийн яруу тансаг үг хэллэг, цэцэн билигт үг сонголт бүхий адилтгал зүйрлэл, амттай мөр шадуудын тухай ганц би хэлж байгаа нь энэ биш аж. Найрагчийн хүж барилдсан ах дүү гэж болох их анд, нутгийн нь дүү, энэ цаг үеийн өөр нэг томоохон яруу найрагч О.Дашбалбар бүр 1992 онд бичсэн “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” гэдэг өгүүлэлдээ: “Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуй... гэсэн мөрүүд “Гал” багийн яруу найргийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг эхэлсэн юм. “Морин зэрэглээнд уул толгод суудал солбиод, Эвт шувуудын цуюаа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд, Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад, Үүлэн торлогийн чанадаас саран шагалзсаар гарч, бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес” сэлтийг тэрбээр биднээс өмнө мэдэрч, “Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэж ирнэм” гэж гайхалтай сайхнаар дуун алдсан билээ. Чухам эндээс л наяад оныхны жинхэнэ яруу найраг эхэлсэн юм...” гэж дүгнэн бичсэн байдаг.
Г.Мэнд-Ооёогийн “Уулсын дүрийг бараалахуй” шүлэг бий. Энэ шүлгийн бадаг тус бүрийг тусгайлан авч үзэж болох боловч энэ удаад тэдгээрээс хоёрыг нь л сонгон авч ярилцья. Энэ хоёр бадаг бол дээр дурдсан дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын зарчимд цав хэмээн нийцсэн, дорнын их шүлэгчдийн алдарт бадгуудтай агаар нэгэн бөгөөд тийм ч болохоороо зүгээр нэг шүлгийн мөр бадгууд биш, харин бие даасан шүлэг, найраг, томхон уран бүтээлийн цогц шинж чанаруудыг өөртөө агуулсан байна гэж үзэж бүрэн болох байна. Эхнийх нь бадаг ийм аж:
Уулс гүн бодолд дарагдан дүнсийж
Униар будан дунд сүүмэлзэн мануурна.
Урьд өмнийн түүх шасдираа санан эмзэглэв үү,
Урт урт салхиар гэнэ гэнэхэн шүүрс алдана...
Энэ бадагт утгын гүнийг үзүүлэгч “Үгээр эс хэлэвч утгаар хөтлөхийн” үлгэр ч буй, мөнөөх “Шүлгийн дундаас зураг тодрохын” үлгэр ч буй ажээ. Тиймээс энэ дөрвөн мөрт нэг бадаг бол дангаараа нэг шүлэг юм, тэгэх тэгэхдээ жинхэнэ дорно дахины эртний сонгодог яруу найргийн шинж чанарыг цогцлоосон бие даасан бүтээл юм аа.
Энэ шүлгийн өөр нэг бадаг нь мөн л үүний жишээ болж байна:
Хөнгөн зуурын гунигаас тасарсан нулимс уу,
Хөх хөх дусал навчис бүр дээр гялтайна.
Уйтгараан тайлж манан будангаан хөөж,
Ухаалаг дөлгөөн болоод уулс намайг ажна...
Энэ шүлгийн тухай О.Дашбалбар ингэж бичжээ: “...Уулс мянга мянган жилээр бодлогоширч байна. Уулс өөрийгөө чагнаж, өөрийгөө туурвиж, өвс ногоо, цэцэгс, хад чулуугаа өөрчлөн байна. Ертөнцийн хувирал бүхэн шүлэгчийн мэдрэхүйд зурагдан, зөн совинг нь хөндүүрлүүлж байна” гээд бас цааш нь “ Уулс урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдахыг хэн алдахгүй сонсоно, тэр өөртөө нэгэн ертөнц бүтээж буй...” гэсэн авай.
Өөр нэг шүлгээс иш татья:
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжирыг алтална.
Хулсан лимбэний нүхээр салхин гансрахад
Хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдэрнэ...
Энэ шүлгийн энэ бадгийг уншмагц зураглан хэлсэн утга нь нүднээ, сэтгэлийн толиноо нэгэн гайхамшигт уран зураг мэт тод томруун урган үзэгдэх нь яах аргагүй “шүлгийн дундаас зураг тодрон ирэх” мэт болох агаад уг нь тэрхүү нандин дүрслэлээр уран зураг туурвиад түүнийгээ үзэх аваас аанай бас “зургийн дундаас шүлэг сонсдох” шиг болох буй заа.
“Хөөрсөн саран үүлнээс сугарч
Самарсан сүү шиг туяа нь цайрахад
Орчлон цагаан мананд живээд
Ооно мөрөн цагаан мананг цуулна...”
“Ятгын аялгуу садран дуурсахад
Ялдам сарны туяа доргино.
Өр зүрхний хаа нэгтээ
Өөр нэгэн чавхдас доргино...”
гэх зэргээр түүний олон шүлгийг уншихад ямагт сарны тухай дуулсан мөр шад тааралдана. Нэхэн үзэхүл мөнөөхөн Балбар найрагч түүнийг “Сарны шүлэгч” хэмээн өргөмжилж ийн бичсэн байх юм: “Сар бол түүнд яруу найргийн бэлгэдэл, сартай шөнө бол түүний хувьд гоо жавхлангийн үлгэр, амин насных нь диваажин. Учир нь иймд тэрбээр “Сарны мөнгөн туяа бол миний шүлгээ бичдэг сууц” гэж баясангуй өгүүлсэн билээ” гэжээ.
Д.Нямсүрэн яах аргагүй өвсний философич байсан шиг Мэнд-Ооёогийн шүлэг найргийг үзэхэд тэр үнэхээр “Сарны дууч” мөн ажгуу.
Цаглашгүй гэрэлт
Яриг цагаан ботго үүрээр буйлахад гийе,
Явуул гэгээн саран үүлнээс бултайхад гэрэлтье,
Янзага хэнзлэх намрын улбар салхинд дүрэлзье,
Явуухулан багшийнхаа уянгын бадагт дэвэрье,
Ятга болоод хуурын яруухан эгшигт бадарья,
Яргуй цэнхэр талаасаа өглөөн нартай мандая,
Яргай ташуураан бариад ялгуун сааралдаа дарцаглая,
Янгир дүүлэх уулсынхаа ян өндөрт асья,
Яшил зандан модноос аялгуу сацрааж эгшиглэе,
Ембүү, манхаг хоёрын ялгааг арилгаж бясалгая,
Ялдам шөнийн тэнгэрт од асааж гялалзая,
Ямх ямхаар өгсөж өөрийнхөөн оргилд дүрэлзэе,
Янжилхам бурхны ятгын чавхдаст дурлая,
Яруу найргийн болор сүмд цагийн цагт гэрэлтье!
Хүн бүхэн нэг нэг ертөнц. Тэр тусмаа уран бүтээлч хүн чухамхүү өөрийн гэсэн өнгө гэрэлтэй, өвөрмөц дүр төрхтэй, зам тойрогтой, бие даасан ертөнц байдаг. Тэр нь давтагдашгүй байж, бусдаас ялгарах онцлогтой байж, дээр нь нөр ихийг бүтээж туурвисан цагт тооноос чанарт шилжих философийн жам ёсоор чанарын хэмжүүрт тэнцсэн бүхэн нь хүмүний хүртээл болж мөнхийн бүтээлийн зиндаанд хүрдэг авай. Үүнд хүрэхийн тулд гүнзгий боловсрох хэрэгтэй, зохист аялгуунд сайтар суралцах хэрэгтэй, дээр нь нэгэн насыг зориулж нөр их хөдөлмөрлөх шаардлагатай, яруу найргийн Янжинлхам бурханд шүтэж насан турхруу хэлбэрэлтгүй зүтгэх ёстой гэнэм. Халаглалтай нь өнөөдөр манайд ингэж Д.Нямсүрэн шиг амьдарч, Г.Мэнд-Ооёо шиг зүтгэж чадах хүн даанч ховордож дээ.
Бээжин хот дахь Юань гүрний үед баригдсан нэгэн чулуун гүүр бий. Хотын төв дундахь цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нуураас эх авч аман дээр нь байх Галын бурхны сүмийн үүдээр урсан өнгөрдөг голын дээгүүр тавигдсан энэ гүүрийн зуун зууныг дамжин нар салхинд элэгдэж эмтэрсэн гантиг чулуун хашлагыг нь илбэн түшин зогсохуй эртний түүхэн их үйл явдлууд нүдний өмнө жирэлзэн үзэгдэх шиг болж билээ. Ооёо найрагч олон жилийн өмнө хагацан салсан танил дотно зүйлтэйгээ эргэн учрах шиг болж ихэд олзуурхан, сүүдэр зургаа татуулж, сэтгэл дотор нь эгээ л онгодын хур халгин цалгиж байгаа бол уу гэмээр санагдаж байсан юм. Тэр торгон агшинд найрагчийн сэтгэлд шаагисан онгодын хур ийм нэгэн гайхамшигт шүлэг төрүүлснийг өдгөө үзэхэд олзуурхам сонин байна.
Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж...
Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж
Утаа манантай гол ус холилдон урсчээ.
Хөх Монголын хааны сүүлчийн удаа түшиж зогссон
Хөх чулуун гүүр нь эмтэрч бараг л амжсангүй.
Долоон зууны тэртээх чулуун гүүр нь хэвээрээ ч
Домгийн цагаан сар нь усандаан хөвж үзэгдсэнгүй.
Тогоонтөмөр хааны тольдож зогссон мандалд нь
Том улаан навч л толботон урсчээ.
Дорнын гангар шаазан шиг долгин хэврэг хүүхнүүд
Дотор газрынхаа хулс шиг уялзан туялзаад
Эртний хаадын жаргалын хулсан ташуур
Эрин холын чанадаас хүйтэн салхиар ороолговой...
Энэ бол яах аргагүй дорно дахины сонгодог шүлэглэлийн дүр төрх, өнгө аястай, эртний билигт өвөг дээдсийн цэцэн яруу үгс чихнээ жингэнэн дуурьсах мэт тийм соньхон сайхан, тийм гэгээн тунгалаг шүлэг авай. Энэ шүлгийг уншихад Цогт хунтайжийн цэцэн билиг мэдрэгдэж, Ванчинбалын билигт хөвгүүдийн уянгын сэтгэлэгтэй агаар нэгэн бодогдоно. Монголын гэсэн юм бүхнээс хөндөн холдож, үгүйсгэн орхих болсон энэ будангуй цагт бидний өвөг дээдэс, бидний өнгөрсөн үе ийм байсан юм шүү! гэдгийг сануулан хэлж, марталгүй авч явахад соёл уламжлалаа өвлөн тээж яваа эрхэм найрагчийн энэ гэгээн ариун үйл чухал нандин байх нь дамжиггүй ээ.
...Өндөр авч ниссэн жил жилүүдийн далавчин дор
Өнгөрч улирсан хорвоогийн цадиг намтар бүдгэрч
Өвгөдийн нойрссон шороог нэгэн хуруу зузаалаад
Өвсөн толгой цантах аясаар он цаг нисэн ирнэм.
Буцах цагийг дэрлэн хүүрэг манан буугаад
Буурал сортой өвс намиа намиагаараа нийлээд
Амсах жаргал ханашгүй болоод хоргодон хоргодоход
Ажиггүйеэ нэгэн насыг аваад он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном...
Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн оргил гэж хэлж болох бүтээл бол дээр нэгэн бадгийг нь ишлэн буй “Он цагийн хүрд” хэмээх шүлэг нь гэж би боддог. Энэ шүлгийн бадаг, шад бүхнийг, үг хэллэг, дүрслэл илэрхийлэл, утга, зураг бүхнийг нь задлан шинжилж, дурдан ярилцаж болох боловч энэ удаад үүнийг уншигч таны оюуны мэлмийд даатган орхису. Харин энэ шүлэг бол Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, Б.Лхагвасүрэнгийн “Манлайн цацлага хэмээх хуурын ёсөн татлага”, “Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” зэрэг монголын яруу найргийн тэнгэрт жинхэнэ зохист аялгуу болон эгшиглэж байдаг яруу дууллуудын зиндаанд хэлцэгдэхүйц шилдэг туурвил мөн гэж боддогоо танд хэлэхийг хүслээ. Та таалалдаан болгоогтун.
Г.Мэнд-Ооёо зүгээр л шүлэг бичээд явсангүй. Тэрээр Монголын яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхийн төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр замнаж явна. Сүүлийн жилүүдэд гадаад, дотоодын үзэгт нэгт нөхдийн хамт энэ зүгт их ажил амжуулж, дэлхийн яруу найргийн ертөнцөд Монголын нэр алдрыг хүргэж чадсан томоохон алхамууд хийсэн юм. Үүний нэг тод жишээ бол 2006 онд Улаанбаатар хотноо чуулсан Дэлхийн яруу найрагчдын 26 дугаар Их хурал, түүнчлэн бусад улс орнуудад болж байгаа энэ мэт томоохон арга хэмжээнүүдэд найрагч нөхдөө зохион байгуулан идэвхтэй оролцож байгаа явдал мөн. Энэ бол түүний багш дорнын их найрагч Б.Явуухулангийн “Шүлэг минь, хүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэн гэрээсийн нэг ёсны биелэл билээ. Энэ бол бас монголын яруу найраг, утга соёлын мандал бадралын төлөө хийж буй түүний буянтай үйл юм. Тиймээс ч Г.Мэнд-Ооёо нь зөвхөн яруу найрагч төдийгүй Монголын утга зохиолын томоохон төлөөлөгч, нэртэй зүтгэлтэн мөн.
2009 оны 3 дугаар сарын 28-ны өдөр,
Бээжин хот.
Чанд хатуу шүүлтүүрээр шүүж үзвэл өнөөдрийн Монголын яруу найргийн ертөнцөд Д.Нацагдорж, Б.Явуухулан, Б.Лхагвасүрэн, Д.Нямсүрэн, Г.Мэнд-Ооёо нарыг эхний тавд дурдмаар байдаг юм. Хэн хэнийг та хуруу даран тоолох вэ? гэж асуувал тэр шүү дээ. Зарим хүн үүнтэй санал нийлэхгүй нь мэдээж. Гэвч энэ бол байх л зүйл. Яагаад гэвэл энэ бол зөвхөн нэг л хүний үзэл бодол, хүн бүхэн өөр өөрийн үзэл бодлоо энэ мэтээр илэрхийлж болно. Жишээ нь Г.Аюурзана өөрийн үзэл дүгнэлтээрээ өөр таван хүний нэрийг дурдсан байдаг. Утга зохиолын судлаач шинжээч, мэргэжлийн хүний хийсэн энэ мэт үнэлэлт дүгнэлт багцаатай байх нь мэдээж. Нийт Монголын бүх үеийн яруу найргийн энгээр авч үзэх юм бол эдэн дээр ноён хутагт Данзанравжаа яах аргагүй нэмэгдэнэ, бас В.Инжиннаш, Д.Пүрэвдорж, О.Дашбалбар... нар нэмэгдэнэ.
Дашдоржийн Нацагдорж монголын яруу найрагт эртний сонгодог шинж чанарыг орчин үеийн шинж төрхтэй хослуулсан бол Бэгзийн Явуухулан яруу найргийг өнгөц магтаалын өнгө аясаас сэтгэлийн гүн рүү алхам хийсэн, Бавуугийн Лхагвасүрэн үгийн урлаг талаас нь яруу тансаг болгосон гэж үнэлэгддэг билээ. Тэгвэл Данзангийн Нямсүрэнг үнэхээр гайхамшигтай шүлэгч, монголын сүүлчийн жинхэнэ сонгодог яруу найрагч байжээ гэж дүгнэхэд хэтрүүлсэн болохгүй ээ. Түүний уран бүтээл тэр чигээрээ гүн ухаан, тэр тусмаа дорнын гүн ухаан-нүүдэлчин ард түмний уламжлалт гүн ухааны охь шим мөн.
Энэ удаа би Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн талаар бодол саналаа хэлэхийг зорилоо. Гэхдээ түүний яруу найрагт дорно дахины сонгодог яруу найргийн нэг үндсэн шинж чанар шингэсэн байгааг олж харснаа товч дурдах гэсэн юм аа. Тэр бол яруу найргийн нүдэнд үзэгдэх, бүр тодотговол сэтгэлийн толинд үзэгдэх тэр шинж чанар бусдынхаас илүү тод, онцгой туссан байдгаараа ялгарч байна. Энэ нь эртний дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын нэг гол тодорхойлолт болох “Шүлгийн дундаас зураг тодормуй” хэмээх тэр шинж юм.
Ер нь дорно дахины яруу найраг, уран зураг, дуу хөгжим гурав салшгүй холбоотой үүсч, хөгжиж ирсэн агаад бийрийн үзүүрээс өнгө будгийн амин дэмээр амилан мэндэлсэн нэгэн гайхамшигт уран зургийн дээр жигүүрт үгийн увидсаар төрсөн бадаг шүлэг тэрлэн дурайлгаад түүнийгээ уншихуйяа сэтгэлд яруу аялгуу эгшиглэн дуурьсах мэт болж, нэгэн цогц урлагийн төгс бүтээл туурвил мэндэлдэг байна.
Хэдийгээр монголын яруу найрагт ийм арга хэлбэр төдийлөн нэвтэрч дэлгэрээгүй боловч шүүрдэн шигшин үзэхүл эл сонгодог арга барилд яв цав нийцэх шүлэг найраг манайд байгааг бид олж харж болно. Өнөө цагийн монголын яруу найрагчдын дотроос Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээл энэ мэт уран зураг, яруу найраг хоёрыг нэг дор цогцлоох хос ёсны цогц бүтээл болсон байдгаараа онцгойрон ялгарч байна.
Орой сар хавиргалж байхад аавын хуурдсан аялгууг
Орчлонгийн тэр мөчид надаас бусад нь сонсоогүй ээ...
гэсэн энэ мөрүүд мөнөөхөн нангиадын их шүлэгч Ван Вэйгийн:
Хулсан шугуйн гүнд гагцаар хоногловой.
Хуураан гаргаж аялгуулан хуурдавай.
Гэвч энд хэн л намайг сонсоо аж даа,
Гэгээн саран л гагцаар тэнгэрээс анирдана
гэсэн алдарт бадагтай юутай адилхан сонсдоно(үзэгдэнэ) вэ? Хүн төрөлхтний оюуны гайхамшигт ертөнц хэзээ ч ганддаггүйг мянган жилийн заагт мэндэлсэн энэ хоёр шүлэг гэрчилнэм. Ер нь улс түмнүүдийн оюуны ертөнцөөс цолгорон гарч, нийт хүн төрөлхтний хүртээл болсон шилдэг сонгодог бүхэн эгүүн мэт нийтлэг дүр төрхтэй байдаг ажээ. Шотландын Роберт Бернс, германы Хенрих Хайне, оросын Иван Бунин, орчин үеийн сонгодог болсон Андрей Рубцов, японы хайкуч Мацуо Басё, Ёса Бусон, манай өөрийн Инжиннаш, Гүлранс, Гүннацаг ах дүүсийн шүлэг найрагт сэтгэлийн толинд зураг мэт тодрон ирэх ийм нийтлэг зүйл, дүр дүрслэл агаар нэгэн бий.
Г.Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд ур хийц сайтай, уран яруу хэллэгтэй, дүрслэл тод томруун, утга санаа гүн гүнзгий байдаг. Тэдгээр нь аялгуу сайхан монгол хэлний гайхамшигт чадлыг илтгэсэн, зөвхөн яруу найргийн гэж хэлж болох тийм уран гоё, часхийсэн амттай үгс, үг хэллэг, бүхэл бүтэн мөр шадаар бялхаж байдаг ажгуу. “Угалзан үүлс, хөх магнаг сиймхий, цэцэг зайчилж алхах..., морин зэрэглээнд сундалдаад..., зуугийн бурхан намба, манхны сэрвээ, ембүү хөх уул, ямбуу цагаан уул, бор талын зоо нялхарч..., эвт шувуудын цуваа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд..., нарны алтан учиг, үүлэн чивлүүр, дунайсан шөнө, сэвлэг цагаан туяа, саран шагалзах, эрвээхэй шандах, будан бургих, бороон сэмдэс, намбалаг уулс, нарны зовхи... гээд тоочоод байвал ихээ урт жагсаалт болох энэ олон яруу үг хэллэгийг түүний шүлэг найргаас төвөггүй олж үзэж болно.
Тийм ч учраас үүнийг өгүүлэгч бээр тэртээх наяад оны үест Ооёо найрагчийн “Бодлын шувуу”, “Өлзий утас” зэрэг шүлгийн номыг нь олж аваад олзуурхан үзэж судлан, энэ мэтээр үг түүж “Яруу үгсийн толь” хийх гэж тэмдэглэлийн дэвтэр өвөртөлж явснаа одоо эргэн үзэхэд тодхон, соньхон байна.
Г.Мэнд-Ооёогийн яруу тансаг үг хэллэг, цэцэн билигт үг сонголт бүхий адилтгал зүйрлэл, амттай мөр шадуудын тухай ганц би хэлж байгаа нь энэ биш аж. Найрагчийн хүж барилдсан ах дүү гэж болох их анд, нутгийн нь дүү, энэ цаг үеийн өөр нэг томоохон яруу найрагч О.Дашбалбар бүр 1992 онд бичсэн “Сарны шүлэгч буюу Гомбожавын Мэнд-Ооёо” гэдэг өгүүлэлдээ: “Дунайсан шөнийн сэвлэг цагаан туяаг гишгээд дууны сайхан эгшиг бие биедээ уусахуй... гэсэн мөрүүд “Гал” багийн яруу найргийн ерөнхий аяс, өнгө мэдрэмжийг эхэлсэн юм. “Морин зэрэглээнд уул толгод суудал солбиод, Эвт шувуудын цуюаа үүлэн сүвэгчийг сүвлээд, Урин цагийн амьсгал хүзүү заамаар шургаад, Үүлэн торлогийн чанадаас саран шагалзсаар гарч, бүрдэн уснаа ороод ичингүйрэн цэмцэгнэх үес” сэлтийг тэрбээр биднээс өмнө мэдэрч, “Цэвцгэр шаргын задгай суман хатираанд он цаг нисэж ирнэм” гэж гайхалтай сайхнаар дуун алдсан билээ. Чухам эндээс л наяад оныхны жинхэнэ яруу найраг эхэлсэн юм...” гэж дүгнэн бичсэн байдаг.
Г.Мэнд-Ооёогийн “Уулсын дүрийг бараалахуй” шүлэг бий. Энэ шүлгийн бадаг тус бүрийг тусгайлан авч үзэж болох боловч энэ удаад тэдгээрээс хоёрыг нь л сонгон авч ярилцья. Энэ хоёр бадаг бол дээр дурдсан дорно дахины сонгодог яруу найргийн онолын зарчимд цав хэмээн нийцсэн, дорнын их шүлэгчдийн алдарт бадгуудтай агаар нэгэн бөгөөд тийм ч болохоороо зүгээр нэг шүлгийн мөр бадгууд биш, харин бие даасан шүлэг, найраг, томхон уран бүтээлийн цогц шинж чанаруудыг өөртөө агуулсан байна гэж үзэж бүрэн болох байна. Эхнийх нь бадаг ийм аж:
Уулс гүн бодолд дарагдан дүнсийж
Униар будан дунд сүүмэлзэн мануурна.
Урьд өмнийн түүх шасдираа санан эмзэглэв үү,
Урт урт салхиар гэнэ гэнэхэн шүүрс алдана...
Энэ бадагт утгын гүнийг үзүүлэгч “Үгээр эс хэлэвч утгаар хөтлөхийн” үлгэр ч буй, мөнөөх “Шүлгийн дундаас зураг тодрохын” үлгэр ч буй ажээ. Тиймээс энэ дөрвөн мөрт нэг бадаг бол дангаараа нэг шүлэг юм, тэгэх тэгэхдээ жинхэнэ дорно дахины эртний сонгодог яруу найргийн шинж чанарыг цогцлоосон бие даасан бүтээл юм аа.
Энэ шүлгийн өөр нэг бадаг нь мөн л үүний жишээ болж байна:
Хөнгөн зуурын гунигаас тасарсан нулимс уу,
Хөх хөх дусал навчис бүр дээр гялтайна.
Уйтгараан тайлж манан будангаан хөөж,
Ухаалаг дөлгөөн болоод уулс намайг ажна...
Энэ шүлгийн тухай О.Дашбалбар ингэж бичжээ: “...Уулс мянга мянган жилээр бодлогоширч байна. Уулс өөрийгөө чагнаж, өөрийгөө туурвиж, өвс ногоо, цэцэгс, хад чулуугаа өөрчлөн байна. Ертөнцийн хувирал бүхэн шүлэгчийн мэдрэхүйд зурагдан, зөн совинг нь хөндүүрлүүлж байна” гээд бас цааш нь “ Уулс урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдахыг хэн алдахгүй сонсоно, тэр өөртөө нэгэн ертөнц бүтээж буй...” гэсэн авай.
Өөр нэг шүлгээс иш татья:
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжирыг алтална.
Хулсан лимбэний нүхээр салхин гансрахад
Хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдэрнэ...
Энэ шүлгийн энэ бадгийг уншмагц зураглан хэлсэн утга нь нүднээ, сэтгэлийн толиноо нэгэн гайхамшигт уран зураг мэт тод томруун урган үзэгдэх нь яах аргагүй “шүлгийн дундаас зураг тодрон ирэх” мэт болох агаад уг нь тэрхүү нандин дүрслэлээр уран зураг туурвиад түүнийгээ үзэх аваас аанай бас “зургийн дундаас шүлэг сонсдох” шиг болох буй заа.
“Хөөрсөн саран үүлнээс сугарч
Самарсан сүү шиг туяа нь цайрахад
Орчлон цагаан мананд живээд
Ооно мөрөн цагаан мананг цуулна...”
“Ятгын аялгуу садран дуурсахад
Ялдам сарны туяа доргино.
Өр зүрхний хаа нэгтээ
Өөр нэгэн чавхдас доргино...”
гэх зэргээр түүний олон шүлгийг уншихад ямагт сарны тухай дуулсан мөр шад тааралдана. Нэхэн үзэхүл мөнөөхөн Балбар найрагч түүнийг “Сарны шүлэгч” хэмээн өргөмжилж ийн бичсэн байх юм: “Сар бол түүнд яруу найргийн бэлгэдэл, сартай шөнө бол түүний хувьд гоо жавхлангийн үлгэр, амин насных нь диваажин. Учир нь иймд тэрбээр “Сарны мөнгөн туяа бол миний шүлгээ бичдэг сууц” гэж баясангуй өгүүлсэн билээ” гэжээ.
Д.Нямсүрэн яах аргагүй өвсний философич байсан шиг Мэнд-Ооёогийн шүлэг найргийг үзэхэд тэр үнэхээр “Сарны дууч” мөн ажгуу.
Цаглашгүй гэрэлт
Яриг цагаан ботго үүрээр буйлахад гийе,
Явуул гэгээн саран үүлнээс бултайхад гэрэлтье,
Янзага хэнзлэх намрын улбар салхинд дүрэлзье,
Явуухулан багшийнхаа уянгын бадагт дэвэрье,
Ятга болоод хуурын яруухан эгшигт бадарья,
Яргуй цэнхэр талаасаа өглөөн нартай мандая,
Яргай ташуураан бариад ялгуун сааралдаа дарцаглая,
Янгир дүүлэх уулсынхаа ян өндөрт асья,
Яшил зандан модноос аялгуу сацрааж эгшиглэе,
Ембүү, манхаг хоёрын ялгааг арилгаж бясалгая,
Ялдам шөнийн тэнгэрт од асааж гялалзая,
Ямх ямхаар өгсөж өөрийнхөөн оргилд дүрэлзэе,
Янжилхам бурхны ятгын чавхдаст дурлая,
Яруу найргийн болор сүмд цагийн цагт гэрэлтье!
Хүн бүхэн нэг нэг ертөнц. Тэр тусмаа уран бүтээлч хүн чухамхүү өөрийн гэсэн өнгө гэрэлтэй, өвөрмөц дүр төрхтэй, зам тойрогтой, бие даасан ертөнц байдаг. Тэр нь давтагдашгүй байж, бусдаас ялгарах онцлогтой байж, дээр нь нөр ихийг бүтээж туурвисан цагт тооноос чанарт шилжих философийн жам ёсоор чанарын хэмжүүрт тэнцсэн бүхэн нь хүмүний хүртээл болж мөнхийн бүтээлийн зиндаанд хүрдэг авай. Үүнд хүрэхийн тулд гүнзгий боловсрох хэрэгтэй, зохист аялгуунд сайтар суралцах хэрэгтэй, дээр нь нэгэн насыг зориулж нөр их хөдөлмөрлөх шаардлагатай, яруу найргийн Янжинлхам бурханд шүтэж насан турхруу хэлбэрэлтгүй зүтгэх ёстой гэнэм. Халаглалтай нь өнөөдөр манайд ингэж Д.Нямсүрэн шиг амьдарч, Г.Мэнд-Ооёо шиг зүтгэж чадах хүн даанч ховордож дээ.
Бээжин хот дахь Юань гүрний үед баригдсан нэгэн чулуун гүүр бий. Хотын төв дундахь цэцэрлэгт хүрээлэнгийн нуураас эх авч аман дээр нь байх Галын бурхны сүмийн үүдээр урсан өнгөрдөг голын дээгүүр тавигдсан энэ гүүрийн зуун зууныг дамжин нар салхинд элэгдэж эмтэрсэн гантиг чулуун хашлагыг нь илбэн түшин зогсохуй эртний түүхэн их үйл явдлууд нүдний өмнө жирэлзэн үзэгдэх шиг болж билээ. Ооёо найрагч олон жилийн өмнө хагацан салсан танил дотно зүйлтэйгээ эргэн учрах шиг болж ихэд олзуурхан, сүүдэр зургаа татуулж, сэтгэл дотор нь эгээ л онгодын хур халгин цалгиж байгаа бол уу гэмээр санагдаж байсан юм. Тэр торгон агшинд найрагчийн сэтгэлд шаагисан онгодын хур ийм нэгэн гайхамшигт шүлэг төрүүлснийг өдгөө үзэхэд олзуурхам сонин байна.
Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж...
Уд модны унжгар мөчир магнай шүргэж
Утаа манантай гол ус холилдон урсчээ.
Хөх Монголын хааны сүүлчийн удаа түшиж зогссон
Хөх чулуун гүүр нь эмтэрч бараг л амжсангүй.
Долоон зууны тэртээх чулуун гүүр нь хэвээрээ ч
Домгийн цагаан сар нь усандаан хөвж үзэгдсэнгүй.
Тогоонтөмөр хааны тольдож зогссон мандалд нь
Том улаан навч л толботон урсчээ.
Дорнын гангар шаазан шиг долгин хэврэг хүүхнүүд
Дотор газрынхаа хулс шиг уялзан туялзаад
Эртний хаадын жаргалын хулсан ташуур
Эрин холын чанадаас хүйтэн салхиар ороолговой...
Энэ бол яах аргагүй дорно дахины сонгодог шүлэглэлийн дүр төрх, өнгө аястай, эртний билигт өвөг дээдсийн цэцэн яруу үгс чихнээ жингэнэн дуурьсах мэт тийм соньхон сайхан, тийм гэгээн тунгалаг шүлэг авай. Энэ шүлгийг уншихад Цогт хунтайжийн цэцэн билиг мэдрэгдэж, Ванчинбалын билигт хөвгүүдийн уянгын сэтгэлэгтэй агаар нэгэн бодогдоно. Монголын гэсэн юм бүхнээс хөндөн холдож, үгүйсгэн орхих болсон энэ будангуй цагт бидний өвөг дээдэс, бидний өнгөрсөн үе ийм байсан юм шүү! гэдгийг сануулан хэлж, марталгүй авч явахад соёл уламжлалаа өвлөн тээж яваа эрхэм найрагчийн энэ гэгээн ариун үйл чухал нандин байх нь дамжиггүй ээ.
...Өндөр авч ниссэн жил жилүүдийн далавчин дор
Өнгөрч улирсан хорвоогийн цадиг намтар бүдгэрч
Өвгөдийн нойрссон шороог нэгэн хуруу зузаалаад
Өвсөн толгой цантах аясаар он цаг нисэн ирнэм.
Буцах цагийг дэрлэн хүүрэг манан буугаад
Буурал сортой өвс намиа намиагаараа нийлээд
Амсах жаргал ханашгүй болоод хоргодон хоргодоход
Ажиггүйеэ нэгэн насыг аваад он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном...
Г.Мэнд-Ооёогийн уран бүтээлийн оргил гэж хэлж болох бүтээл бол дээр нэгэн бадгийг нь ишлэн буй “Он цагийн хүрд” хэмээх шүлэг нь гэж би боддог. Энэ шүлгийн бадаг, шад бүхнийг, үг хэллэг, дүрслэл илэрхийлэл, утга, зураг бүхнийг нь задлан шинжилж, дурдан ярилцаж болох боловч энэ удаад үүнийг уншигч таны оюуны мэлмийд даатган орхису. Харин энэ шүлэг бол Д.Нацагдоржийн “Миний нутаг”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, Б.Лхагвасүрэнгийн “Манлайн цацлага хэмээх хуурын ёсөн татлага”, “Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” зэрэг монголын яруу найргийн тэнгэрт жинхэнэ зохист аялгуу болон эгшиглэж байдаг яруу дууллуудын зиндаанд хэлцэгдэхүйц шилдэг туурвил мөн гэж боддогоо танд хэлэхийг хүслээ. Та таалалдаан болгоогтун.
Г.Мэнд-Ооёо зүгээр л шүлэг бичээд явсангүй. Тэрээр Монголын яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхийн төлөө нэгэн үзүүрт сэтгэлээр замнаж явна. Сүүлийн жилүүдэд гадаад, дотоодын үзэгт нэгт нөхдийн хамт энэ зүгт их ажил амжуулж, дэлхийн яруу найргийн ертөнцөд Монголын нэр алдрыг хүргэж чадсан томоохон алхамууд хийсэн юм. Үүний нэг тод жишээ бол 2006 онд Улаанбаатар хотноо чуулсан Дэлхийн яруу найрагчдын 26 дугаар Их хурал, түүнчлэн бусад улс орнуудад болж байгаа энэ мэт томоохон арга хэмжээнүүдэд найрагч нөхдөө зохион байгуулан идэвхтэй оролцож байгаа явдал мөн. Энэ бол түүний багш дорнын их найрагч Б.Явуухулангийн “Шүлэг минь, хүлэг минь чи бид хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэсэн гэрээсийн нэг ёсны биелэл билээ. Энэ бол бас монголын яруу найраг, утга соёлын мандал бадралын төлөө хийж буй түүний буянтай үйл юм. Тиймээс ч Г.Мэнд-Ооёо нь зөвхөн яруу найрагч төдийгүй Монголын утга зохиолын томоохон төлөөлөгч, нэртэй зүтгэлтэн мөн.
2009 оны 3 дугаар сарын 28-ны өдөр,
Бээжин хот.
Friday, May 29, 2009
My poems in Macedonia
ГОМБОЈАВИН МЕНД - ОЈО (МОНГОЛИЈА)
НЕБО И ЛАСТОВИЦИ
* * *
Фатаморгана во сината степа
како небесен град.
Моите предци засекогаш се во рајот
И само ластовиците висејќи над осамената степа
ме пречекуваат во татковата земја.
Густа сина магла го прекрива небото
Ластовиците осамени го покажуваат патот
со разиграните крилја.
МЕСЕЧИНА НАД СТАРИОТ ХРАМ
Месечината изгрева над стариот храм
Нејзината преобразена светлина ја позлатува нежноста.
Се разлева воздухот од бамбусовата флаута
Срцето е исполнето со далечна носталгија.
Диви треви растат меѓу камењата
Вдолж патот каде што се собрани Будите.
Но не можам да видам каде отишле тие
Светлината е толку силна од времето изминато.
Месечината изгрева над стариот храм
Нужната преобразена светлина свети во секое срце.
Бамбусовата флаута ме носи зад мојата тага
Ја повикува далечната светлина на Буда.
Сенката на храмот го покажува своето значење
Како зборови избледени во старо мастило.
Врз сенката од човечката тага
Нема светлина од свеќата на разумот.
Осветлената визија на Буда
Дури и во честичките на најситната прашина.
Постои небо во мелодијата на бамбусовата флаута
И месечината изгрева над стариот храм.
Препев: Трајан ПЕТРОВСКИ
НЕБО И ЛАСТОВИЦИ
* * *
Фатаморгана во сината степа
како небесен град.
Моите предци засекогаш се во рајот
И само ластовиците висејќи над осамената степа
ме пречекуваат во татковата земја.
Густа сина магла го прекрива небото
Ластовиците осамени го покажуваат патот
со разиграните крилја.
МЕСЕЧИНА НАД СТАРИОТ ХРАМ
Месечината изгрева над стариот храм
Нејзината преобразена светлина ја позлатува нежноста.
Се разлева воздухот од бамбусовата флаута
Срцето е исполнето со далечна носталгија.
Диви треви растат меѓу камењата
Вдолж патот каде што се собрани Будите.
Но не можам да видам каде отишле тие
Светлината е толку силна од времето изминато.
Месечината изгрева над стариот храм
Нужната преобразена светлина свети во секое срце.
Бамбусовата флаута ме носи зад мојата тага
Ја повикува далечната светлина на Буда.
Сенката на храмот го покажува своето значење
Како зборови избледени во старо мастило.
Врз сенката од човечката тага
Нема светлина од свеќата на разумот.
Осветлената визија на Буда
Дури и во честичките на најситната прашина.
Постои небо во мелодијата на бамбусовата флаута
И месечината изгрева над стариот храм.
Препев: Трајан ПЕТРОВСКИ
Tuesday, May 5, 2009
Утгын бөмбөрцөг дэх Г.Мэнд-Ооёогийн шинэ ертөнц
Утгын бөмбөрцөг дэх Г.Мэнд-Ооёогийн шинэ ертөнц
(Шүүмж)
Монголын яруу найргийн түвшин дэлхийн сонгодгуудын хэмжээнд дөхөж буйг хоёр мянга гаруй жилийн түүхтэй бичгийн сонгодог зохиолын уламжлал маань батална. Энэ үйлсэд Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн оюуны бүтээлч үйл ажиллагаа, онгодын үзэл баримтлал бүхий уран бүтээлүүд онцгой үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар агсан яруу найргийн үнэт зүйлс, улс үндэстэн, шударга байдлын төлөө тууштай тэмцэж байсан бол уран бүтээлийн нь анд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчдийн яруу найргийн өв соёл, үнэлэмжийн асуудлыг дэлхийтэй хөл нийлүүлэх санаархлаар даруухан зүтгэж буйгаараа мөн чанар нь ижил байна. Учир нь түүний хожмын шүлгүүд уран бүтээлчийн ааш аягийг тодорхойлсон, зөн сэрэхүйг нь зарлан тунхагласан, гуравдугаар төлөөний хэлбэрээр болон өгүүлэгчийн хэл, уянгын дүрийн зохиомжит урлалаар яруу тайлал хийж буй нийтлэг туурвил зүйн онцлогтой бүтээгдэх болсон юм.
“Өвгөдийн ёс билгийн дээвэр дор
Өөрийн намбатай явсаар өлийн даваанд гарюу
Усан борооны дүнчүүр тарни шиг дуслаар
Учигт сүвлэх ганцхан бадаг мэтгэюү” (1993) хэмээн уран бүтээлийн чин зорилгоо урнаар дэвшүүлсэн нь зохиолчийн хөдөлмөр, хүсэл тэмүүлэлтэй нь эрхгүй холбогдож байна. Энд түүний дөлгөөн зан төлөв шүлгийн нь амь, амьсгаа болон саруулсдагийг “өөрийн намбатай явсаар…” гэснээс тодорхой үзэж болох бөгөөд утгын сэжимд яргасан богино хэлбэрийн шүлэг бичих болсны тайлал болон харагддаг.
Энэ мэт Г.Мэнд-Ооёо найрагч бодролоор яруусгаж боловсролоор ухаажсан шүлгүүд тэрлэж энгийн үгсүүдэд амь тээлгэдэг нь дэлхийн чиг хандлагад дөхүүлсэн нүүдэлчдийн яруу найргийн өвөрмөц сэтгэмж болон бууж байна. Өөрөөр хэлбэл далд сэрэхүй, сэтгэлгээний алслал дахь утгыг шүтсэн сэтгэхүйн, бясалгалын найраг бүтээдгээрээ дорно дахины яруу найраг өвөрмөц сэтгэмжлэлийн онцлогтой гэж болно. Тиймээс
“Өнө эртний өвгөд минь элэр балрын цагт
Өвсөн өмбүүлээ орхиод нүүж одсон буурийг
Тэнгэрийн дуут сум хүрэл зэвээр онгилсон
Тэртээх он жилүүд дэрсний үндсэнд нойрсчээ” (Шинэ нутаг) гэсэн ахуйлаг дүрслэлтэй найраг туурвиж уран бүтээлчийн итгэл үнэмшил, чин зорилгыг дэвшүүлсэн агуулгатай шүлгүүд бүтээж эхлэсэн юм. Тухайлбал
“Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй” гэх зэргээр ертөнцийн юмс үзэгдлийг урнаар цэцэлж уянгаар яруусгасан өнөө цагийн түгээмэл туурвил зүйн зэрэгцээ дэлхийн дэвжээг санаархсан Б.Явуухулан багшийнхаа хүсэл зорилгыг гүйцэлдүүлэх санааны утгыг гэрэлтүүлж байна. Энд нэг талаар талын хөх уулсыг монгол найрагчид хэмээн үзвэл морин зэрэглээ буюу монгол шүлгээр жигүүрлэн дэлхийн сонгодог яруу найрагт танил өвгөд шиг ялгаран содонсож мордож буун, нэг хойморт нь завилаад нэг хаяанд нь бараадаж буй өнөөгийн дүр зургийг дүрсэлсэн мэт. Мөнөөх зээрд азаргатай монгол найрагчид суурин соёл иргэншилд эргэцэн саатаснаа утгын нарийн харгуйгаар дэргэж цогин буй бөлгөө.
Энэ мэтчилэн “Зуны дунд сард шар бүрдэнд болох яруу найргийн наадмын урилга” хэмээх эл шүлгийн нүүдэлчдийн өрх бүрийн багачуудын дотоод уянга, далд санааг энэ агуулгад төвлөрөн тайлан уншиж болохоор байна.
“Одтой тэнгэр шиг торгоор шинэ дээл оёулъюу
Ончтой хэдэн шүлэгтэйгээ онгодын сүмд заларъюу
Арилсан мананы дараах солонгонд эс шимтэх
Алган дээрх хорвоог билгийн нүдээр шинжих…” (1996) хэмээн уянгат дүрслэл, утгын цараагаар сүүл давтан ижилсүүлж утгыг цогцлоодог туурвил зүйтэй юм.
“Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал” (1980) гэж яруу найрагчийн дотоод ертөнцийн далдлаг, битүүлэг мөн чанарыг онцлон сэрэхүйн чинадад гүн утгаар багцалсан гүнзгий урлал, яруу тайллаар өөрийгөө нээх эрдмийг шүлэглээд
“Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм” (Нээхийн утган хэлхээ) гэж найрагчийн оюун санааны ертөнцөөр тайлал хийжээ. Ийнхүү үгийн ончтой зохирол, яруу таацал бүхий хийгүй, энгүүн хүүрнэл түүний яруу найргийн мөн чанар ажээ. Бас үзэгдэл юмсын дотоод учир шалтгааныг нээхийг эрмэлзсэн гүн бодрол, содон туршилтаар жигүүрлэсэн (Уулсын дүрийг тайлахуй гэх мэт) урлахуйн арга хэлбэр, мэдрэмжийн уран бүтээл онцгой байртай юм.
Уулс уйтгараа тайлж манан будангаа хөөн урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдаж буйг олзлон сэтгэж, онцлон дүрслэхдээ
“Моддын үзүүр үл мэдэг ганхасхийхэд
Норсон мөчрөөс тэнгэрийн нулимс под под унана
Арилсан мананы улаан бургидас агаарт сацрахад
Алтан үзүүртэй наран бийр, өнгө бүрийг түрхэнэ” хэмээн яруу найргийн сонгодог зарчмаар амьдралд байдаг энгийнийг гайхалтай урнаар цэцэлсэн агуулгын төвлөрөлтөнд шүтэгддэг туурвил зүй ажиглагддаг.
Алтан дарь овоог амьтан хүнгүй авран ивээгч, асралт тэнгэр хэмээн аргадан тайж, шүтэн дээдэлдэгийн адил түүний найраг шүлгүүд XXI зууны монголын яруу найргийн алтан овоо болон сүндэрлэж уянгын үлгэрлэл, ухааны их долгилол болон ялгарсаар байна. Түүний бүтээлээс “алтан овоо ертөнцийн багасгасан дүр”, “нүүдэлчин айлын гал голомт ертөнцийн төв мэт” гэсэн жинхэнэ монгол ахуйн бодрол сэтгэмж нуугдаастай. Энэ бол нүүдэлчний гэрт төрж өссөн найрагчийн хүсэл мөрөөдлийн утга юм, гэрэл гэгээ нь юм аа.
Юмс бүр хоорондоо ийм учир шалтгаан, дотоод зохицолтойг
“Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх” гэж урнаар холбон шүтэн барилдуулж
“Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох
Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү” гэж эрхилэн сэтгэж, эвцүүлэн нийтгэжээ. Утгын бөмбөрцөгт бүх зүйл агуулагдах, эс бөгөөс дэлхийн бөмбөрцөг өөрөө утгын бөмбөрцөг ч байж болохыг тарааж нэг, хурааж нэг зангидсан гэж болохоор юм. Энэ бол Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн шинэ ертөнц болой.
“Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалюу” гэсэн ижил авиа, төсөөт үгээр бүрэн толгой холбож шадын дунд зэрэгцүүлэн туурвисан нарийн урлалаар гүн санаа, гүнзгий утгыг багцалсан юм.
Ингэж яруу найргийн төрөл зүйлүүдэд хүч сорьсон ч түүний дуулиуд дүрслэл султай, санаа цомхон, шийдвэрлэсэн утгагүй буюу бүхэлдээ урлал дутуу туурвисан нь байх бөгөөд онолын нэрийтгэлийн хувьд ч алдаатай, эндүүтэй нь бий. “Шөргөн шар атны туурь” хэмээх хүүрнэл тууриа “найраглал” хэмээн нэрийдсэн, “Нутаг буюу гүйсэн унаганы дууль” тэмдэглэлээ “ностальгия” гэж эндүүрсэн, “Дөчин нэгэн хунгийн дууль” хүүрнэлээ “клип-найраг” гэж гүтгэсэн, “Гэгээн зүгээс морьтон айсуй” эссегээ “понарам найраг” гэж онолдсон зэрэг нь төрөл зүйлийн хэвшиж тогтсон нэрийтгэлийн хувьд зохирохгүй байна. Хэдий ингэж онолын шинэ төрөл зүйлээр туршилт хийж буй нь уран сайхны зохиомжит эрлийн нэг хэлбэр боловч тийнхүү ялгагдах туурвил зүйн шинж үгүй, монгол гадаад хэлээр хольж хутган гүжирдсэн нь байна.
“Нүүдлийн шувуудыг нутаггүй гэх нь
Нүдээ ер олоогүй үгээ
Төөрөг тавилангийн эрхээр явахад
Төрөлх орондоо эгдэг юм” (Тогорууны дууль) гэх зэргийн хүүрнэн тоочиж төлөөлсөн үгээр үлбэгэр дүрсэлсэн, “төөрөг тавилан”, “төрөлх орон” мэтийн хамаагүй үгсийн цуглуулга төдий тоочлого ажиглагдана. Бас
“Тэс ондоо санаа гаргаж
Тээж ирсэн үр-өндөгөө
Хөл хүрэхгүй газар нуухыг
Хэн ер нь байг гэхэв дээ” гэх буюу
“Сүүгээр амалдаггүй жигүүртний өндгөнд
Сүүдрээ тусгахад хиртдэг гэсэн
Сануулга үг байсаар атал
Саваагүй нэг нь санаа авсангүй” (1990) гэх зэргийн амьдралд байдаг энгийн санааг ур муутайгаар улигласан сул шүлэглэл бий юм. Энэ нь харьцангуй эрт үед бичигдсэн монгол ахуйн дүрслэл бүхий төрөлжсөн шүлгүүдийн сонгомол эмхтгэл болсон “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” (2002) түүврийн нь чансааг буурахад нөлөөлжээ. “Биднүүс” гэж энгийн үгээр бичдэг онцлог байвч “Мануурна” гэсэн “шинэ” үгээ шүлэгт ч тэр, үргэлжилсэн тэмдэглэлдээ ч мөн давтан нуршсан нь өөрийгөө давтах сөрөг хандлагыг бий болгож байна.
Гэхдээ найрагчийн өвөрмөц мэдрэмж, содон туршилтаар
“Гэрлийн бор шувууд намайг уриалж
Гэгээн өглөөг эртэсгэнэ
Гэрэлт өдрийг уртасгана” (1985) гэж санааны эерүүлэл, зохиомжит шийдлээр дэвшүүлсэн уран онцлол хийгээд
“Нарны нэгээхэн цацраг голын усыг сүвлээд
Чулуунаас нь ойхдоо үлэмжийн гялбаа гялбуулдаг
Насны туршид харсан энэ мэт гэрэлт агшин
Чухамхүү, амьдралын минь хором бүрийг гийгүүлдэг ээ!” гэсэн тарни шившсэн мөрүүдийг “Ямар сайхан яруу найраг вэ Мэнд-Ооёо ахаа, яасан гайхалтай онч вэ?” хэмээн шагшихад хүргэдэг юм.
Шөнийн гэгээ, саруулхан үдшийн ажин түжин, амгалан тайвныг тэрбээр “цагаан шөнө урсана…” гэсэн цогц утгад төвлөрүүлэн бадаг холбон давтахдаа мөн чанарыг нь зүслэн, мөнхийн хөдлөнги цаг хугацааг урсаж буйгаар буюу утгын өөр бодомжинд аваачин уран нээлт болгож чаддаг уран сайхны эрэл нь анзаарагддаг. Ингэж нүүдэлчдийн сонгодог бичгийн уламжлалыг баримтлан аяс сэтгэхүй, сэтгэлгээний аглагаас урссан найраг бүтээдэг онцлогтой гэж болно. Тиймээс тэнгэрийн хаяанаас нүүдэллэн айсуй яруу найргийн “их жин тээлт” Г.Мэнд-Ооёогийн “утгын бөмбөрцөг” болох уран сайхны ертөнцөд нь өөрийн агуулгатай, зөн мэдрэмжтэй бүтээгдэж буй нь найрагчийн онож хэлснээр нүүдэлчдийн яруу найргийн “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, бас “нисэн нисэн одном” за гэсэн оюун дүгнэлтийг эрхгүй төрүүлж байна.
Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч
Д.Цэвээндорж Доктор (Ph.D), дэд проф.
(Шүүмж)
Монголын яруу найргийн түвшин дэлхийн сонгодгуудын хэмжээнд дөхөж буйг хоёр мянга гаруй жилийн түүхтэй бичгийн сонгодог зохиолын уламжлал маань батална. Энэ үйлсэд Г.Мэнд-Ооёо найрагчийн оюуны бүтээлч үйл ажиллагаа, онгодын үзэл баримтлал бүхий уран бүтээлүүд онцгой үүрэг гүйцэтгэх боллоо. Нэрт яруу найрагч О.Дашбалбар агсан яруу найргийн үнэт зүйлс, улс үндэстэн, шударга байдлын төлөө тууштай тэмцэж байсан бол уран бүтээлийн нь анд Г.Мэнд-Ооёо нүүдэлчдийн яруу найргийн өв соёл, үнэлэмжийн асуудлыг дэлхийтэй хөл нийлүүлэх санаархлаар даруухан зүтгэж буйгаараа мөн чанар нь ижил байна. Учир нь түүний хожмын шүлгүүд уран бүтээлчийн ааш аягийг тодорхойлсон, зөн сэрэхүйг нь зарлан тунхагласан, гуравдугаар төлөөний хэлбэрээр болон өгүүлэгчийн хэл, уянгын дүрийн зохиомжит урлалаар яруу тайлал хийж буй нийтлэг туурвил зүйн онцлогтой бүтээгдэх болсон юм.
“Өвгөдийн ёс билгийн дээвэр дор
Өөрийн намбатай явсаар өлийн даваанд гарюу
Усан борооны дүнчүүр тарни шиг дуслаар
Учигт сүвлэх ганцхан бадаг мэтгэюү” (1993) хэмээн уран бүтээлийн чин зорилгоо урнаар дэвшүүлсэн нь зохиолчийн хөдөлмөр, хүсэл тэмүүлэлтэй нь эрхгүй холбогдож байна. Энд түүний дөлгөөн зан төлөв шүлгийн нь амь, амьсгаа болон саруулсдагийг “өөрийн намбатай явсаар…” гэснээс тодорхой үзэж болох бөгөөд утгын сэжимд яргасан богино хэлбэрийн шүлэг бичих болсны тайлал болон харагддаг.
Энэ мэт Г.Мэнд-Ооёо найрагч бодролоор яруусгаж боловсролоор ухаажсан шүлгүүд тэрлэж энгийн үгсүүдэд амь тээлгэдэг нь дэлхийн чиг хандлагад дөхүүлсэн нүүдэлчдийн яруу найргийн өвөрмөц сэтгэмж болон бууж байна. Өөрөөр хэлбэл далд сэрэхүй, сэтгэлгээний алслал дахь утгыг шүтсэн сэтгэхүйн, бясалгалын найраг бүтээдгээрээ дорно дахины яруу найраг өвөрмөц сэтгэмжлэлийн онцлогтой гэж болно. Тиймээс
“Өнө эртний өвгөд минь элэр балрын цагт
Өвсөн өмбүүлээ орхиод нүүж одсон буурийг
Тэнгэрийн дуут сум хүрэл зэвээр онгилсон
Тэртээх он жилүүд дэрсний үндсэнд нойрсчээ” (Шинэ нутаг) гэсэн ахуйлаг дүрслэлтэй найраг туурвиж уран бүтээлчийн итгэл үнэмшил, чин зорилгыг дэвшүүлсэн агуулгатай шүлгүүд бүтээж эхлэсэн юм. Тухайлбал
“Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй” гэх зэргээр ертөнцийн юмс үзэгдлийг урнаар цэцэлж уянгаар яруусгасан өнөө цагийн түгээмэл туурвил зүйн зэрэгцээ дэлхийн дэвжээг санаархсан Б.Явуухулан багшийнхаа хүсэл зорилгыг гүйцэлдүүлэх санааны утгыг гэрэлтүүлж байна. Энд нэг талаар талын хөх уулсыг монгол найрагчид хэмээн үзвэл морин зэрэглээ буюу монгол шүлгээр жигүүрлэн дэлхийн сонгодог яруу найрагт танил өвгөд шиг ялгаран содонсож мордож буун, нэг хойморт нь завилаад нэг хаяанд нь бараадаж буй өнөөгийн дүр зургийг дүрсэлсэн мэт. Мөнөөх зээрд азаргатай монгол найрагчид суурин соёл иргэншилд эргэцэн саатаснаа утгын нарийн харгуйгаар дэргэж цогин буй бөлгөө.
Энэ мэтчилэн “Зуны дунд сард шар бүрдэнд болох яруу найргийн наадмын урилга” хэмээх эл шүлгийн нүүдэлчдийн өрх бүрийн багачуудын дотоод уянга, далд санааг энэ агуулгад төвлөрөн тайлан уншиж болохоор байна.
“Одтой тэнгэр шиг торгоор шинэ дээл оёулъюу
Ончтой хэдэн шүлэгтэйгээ онгодын сүмд заларъюу
Арилсан мананы дараах солонгонд эс шимтэх
Алган дээрх хорвоог билгийн нүдээр шинжих…” (1996) хэмээн уянгат дүрслэл, утгын цараагаар сүүл давтан ижилсүүлж утгыг цогцлоодог туурвил зүйтэй юм.
“Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал” (1980) гэж яруу найрагчийн дотоод ертөнцийн далдлаг, битүүлэг мөн чанарыг онцлон сэрэхүйн чинадад гүн утгаар багцалсан гүнзгий урлал, яруу тайллаар өөрийгөө нээх эрдмийг шүлэглээд
“Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм” (Нээхийн утган хэлхээ) гэж найрагчийн оюун санааны ертөнцөөр тайлал хийжээ. Ийнхүү үгийн ончтой зохирол, яруу таацал бүхий хийгүй, энгүүн хүүрнэл түүний яруу найргийн мөн чанар ажээ. Бас үзэгдэл юмсын дотоод учир шалтгааныг нээхийг эрмэлзсэн гүн бодрол, содон туршилтаар жигүүрлэсэн (Уулсын дүрийг тайлахуй гэх мэт) урлахуйн арга хэлбэр, мэдрэмжийн уран бүтээл онцгой байртай юм.
Уулс уйтгараа тайлж манан будангаа хөөн урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдаж буйг олзлон сэтгэж, онцлон дүрслэхдээ
“Моддын үзүүр үл мэдэг ганхасхийхэд
Норсон мөчрөөс тэнгэрийн нулимс под под унана
Арилсан мананы улаан бургидас агаарт сацрахад
Алтан үзүүртэй наран бийр, өнгө бүрийг түрхэнэ” хэмээн яруу найргийн сонгодог зарчмаар амьдралд байдаг энгийнийг гайхалтай урнаар цэцэлсэн агуулгын төвлөрөлтөнд шүтэгддэг туурвил зүй ажиглагддаг.
Алтан дарь овоог амьтан хүнгүй авран ивээгч, асралт тэнгэр хэмээн аргадан тайж, шүтэн дээдэлдэгийн адил түүний найраг шүлгүүд XXI зууны монголын яруу найргийн алтан овоо болон сүндэрлэж уянгын үлгэрлэл, ухааны их долгилол болон ялгарсаар байна. Түүний бүтээлээс “алтан овоо ертөнцийн багасгасан дүр”, “нүүдэлчин айлын гал голомт ертөнцийн төв мэт” гэсэн жинхэнэ монгол ахуйн бодрол сэтгэмж нуугдаастай. Энэ бол нүүдэлчний гэрт төрж өссөн найрагчийн хүсэл мөрөөдлийн утга юм, гэрэл гэгээ нь юм аа.
Юмс бүр хоорондоо ийм учир шалтгаан, дотоод зохицолтойг
“Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх” гэж урнаар холбон шүтэн барилдуулж
“Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох
Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү” гэж эрхилэн сэтгэж, эвцүүлэн нийтгэжээ. Утгын бөмбөрцөгт бүх зүйл агуулагдах, эс бөгөөс дэлхийн бөмбөрцөг өөрөө утгын бөмбөрцөг ч байж болохыг тарааж нэг, хурааж нэг зангидсан гэж болохоор юм. Энэ бол Г.Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн шинэ ертөнц болой.
“Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалюу” гэсэн ижил авиа, төсөөт үгээр бүрэн толгой холбож шадын дунд зэрэгцүүлэн туурвисан нарийн урлалаар гүн санаа, гүнзгий утгыг багцалсан юм.
Ингэж яруу найргийн төрөл зүйлүүдэд хүч сорьсон ч түүний дуулиуд дүрслэл султай, санаа цомхон, шийдвэрлэсэн утгагүй буюу бүхэлдээ урлал дутуу туурвисан нь байх бөгөөд онолын нэрийтгэлийн хувьд ч алдаатай, эндүүтэй нь бий. “Шөргөн шар атны туурь” хэмээх хүүрнэл тууриа “найраглал” хэмээн нэрийдсэн, “Нутаг буюу гүйсэн унаганы дууль” тэмдэглэлээ “ностальгия” гэж эндүүрсэн, “Дөчин нэгэн хунгийн дууль” хүүрнэлээ “клип-найраг” гэж гүтгэсэн, “Гэгээн зүгээс морьтон айсуй” эссегээ “понарам найраг” гэж онолдсон зэрэг нь төрөл зүйлийн хэвшиж тогтсон нэрийтгэлийн хувьд зохирохгүй байна. Хэдий ингэж онолын шинэ төрөл зүйлээр туршилт хийж буй нь уран сайхны зохиомжит эрлийн нэг хэлбэр боловч тийнхүү ялгагдах туурвил зүйн шинж үгүй, монгол гадаад хэлээр хольж хутган гүжирдсэн нь байна.
“Нүүдлийн шувуудыг нутаггүй гэх нь
Нүдээ ер олоогүй үгээ
Төөрөг тавилангийн эрхээр явахад
Төрөлх орондоо эгдэг юм” (Тогорууны дууль) гэх зэргийн хүүрнэн тоочиж төлөөлсөн үгээр үлбэгэр дүрсэлсэн, “төөрөг тавилан”, “төрөлх орон” мэтийн хамаагүй үгсийн цуглуулга төдий тоочлого ажиглагдана. Бас
“Тэс ондоо санаа гаргаж
Тээж ирсэн үр-өндөгөө
Хөл хүрэхгүй газар нуухыг
Хэн ер нь байг гэхэв дээ” гэх буюу
“Сүүгээр амалдаггүй жигүүртний өндгөнд
Сүүдрээ тусгахад хиртдэг гэсэн
Сануулга үг байсаар атал
Саваагүй нэг нь санаа авсангүй” (1990) гэх зэргийн амьдралд байдаг энгийн санааг ур муутайгаар улигласан сул шүлэглэл бий юм. Энэ нь харьцангуй эрт үед бичигдсэн монгол ахуйн дүрслэл бүхий төрөлжсөн шүлгүүдийн сонгомол эмхтгэл болсон “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” (2002) түүврийн нь чансааг буурахад нөлөөлжээ. “Биднүүс” гэж энгийн үгээр бичдэг онцлог байвч “Мануурна” гэсэн “шинэ” үгээ шүлэгт ч тэр, үргэлжилсэн тэмдэглэлдээ ч мөн давтан нуршсан нь өөрийгөө давтах сөрөг хандлагыг бий болгож байна.
Гэхдээ найрагчийн өвөрмөц мэдрэмж, содон туршилтаар
“Гэрлийн бор шувууд намайг уриалж
Гэгээн өглөөг эртэсгэнэ
Гэрэлт өдрийг уртасгана” (1985) гэж санааны эерүүлэл, зохиомжит шийдлээр дэвшүүлсэн уран онцлол хийгээд
“Нарны нэгээхэн цацраг голын усыг сүвлээд
Чулуунаас нь ойхдоо үлэмжийн гялбаа гялбуулдаг
Насны туршид харсан энэ мэт гэрэлт агшин
Чухамхүү, амьдралын минь хором бүрийг гийгүүлдэг ээ!” гэсэн тарни шившсэн мөрүүдийг “Ямар сайхан яруу найраг вэ Мэнд-Ооёо ахаа, яасан гайхалтай онч вэ?” хэмээн шагшихад хүргэдэг юм.
Шөнийн гэгээ, саруулхан үдшийн ажин түжин, амгалан тайвныг тэрбээр “цагаан шөнө урсана…” гэсэн цогц утгад төвлөрүүлэн бадаг холбон давтахдаа мөн чанарыг нь зүслэн, мөнхийн хөдлөнги цаг хугацааг урсаж буйгаар буюу утгын өөр бодомжинд аваачин уран нээлт болгож чаддаг уран сайхны эрэл нь анзаарагддаг. Ингэж нүүдэлчдийн сонгодог бичгийн уламжлалыг баримтлан аяс сэтгэхүй, сэтгэлгээний аглагаас урссан найраг бүтээдэг онцлогтой гэж болно. Тиймээс тэнгэрийн хаяанаас нүүдэллэн айсуй яруу найргийн “их жин тээлт” Г.Мэнд-Ооёогийн “утгын бөмбөрцөг” болох уран сайхны ертөнцөд нь өөрийн агуулгатай, зөн мэдрэмжтэй бүтээгдэж буй нь найрагчийн онож хэлснээр нүүдэлчдийн яруу найргийн “он цаг нисэн нисэн ирнэм”, бас “нисэн нисэн одном” за гэсэн оюун дүгнэлтийг эрхгүй төрүүлж байна.
Утга зохиол судлагч, шүүмжлэгч
Д.Цэвээндорж Доктор (Ph.D), дэд проф.
Monday, April 27, 2009
А.Мөнх-Оргил: МОНГОЛЫН УРАН ЗОХИОЛ ДАХЬ МӨНГӨН ҮЕИЙГ ТОДРУУЛАХ НЬ
Утга зохиолын онолчид судлаачид утга зохиолын хөгжил үечлэл өөрчлөлтийг авч үзэхдээ хоёр үндсэн зарчимд тулгуурладаг. Нэг нь утга зохиолын дотоод туурвилзүйн хөгжил, зүй шалтгааныг гол болгодог бол зарим нь түүний хөгжлийг түүнийг туурвигч уран бүтээлчдийн сэтгэлгээнд нөлөөлөх гол хүчин зүйлийн нэг нийгмийн хөгжил, хувьсгал хувиралтай холбон тайлбарладаг. Үнэндээ энэ хоёр арга нь хоёулаа л утга зохиолын хөгжлийг тодорхойлон тогтооход зайлшгүй гол нөлөөтэй юм. Ялангуяа тухайн онцлогоосоо шалтгаалан урлаг уран сайхны хөгжил нь улс төр нийгмийн амьдралтай нэлээд гүн гүнзгий холбоотой болох тохиолдол байдаг. Тухайлбал монголын утга зохиолын зарим зурвас үе, сүүлийн хагас зуун жилийн төрх төлөвийг хэлж болох бөгөөд зарим зүйлийг тодруулахын тулд бяцхан түүх сөхье. 1960-аад он. Өнгөц харахад улс төр нийгмийн амьдралд түр зуурын таатай намжмал үе тохиолдож үнэн чанартаа энэ нь тулган шаардалт, хардалт сэрдэлт, хавчлага мөрдлөг, хэлмэгдүүлэлт, захиргаадалтын <<сонгодог хөгжил цэцэглэлтийн ачаар>> л хүчээр бий болгосон түүхэн үе байсныг бид мэднэ. Чухам энэ үед л 1930-аад оны их хэлмэгдүүлэлтэд улс төр, нийгэм урлаг соёлын бүхий л хүрээн дэх өөдтэй сэхээтнүүдийг бараг үндсээр нь тас цохиж үхэх нь үхэж үлдсэн ганц нэг нь үг хэлгүй юм шиг болоод байснаас хойшхи оюуны ертөнцийн үндэсний шинэ сэхээтний үе бүрэлдэн бий болсон юм. Мөн энэ л үед нийгмийг хамарсан их үйл явц нэгдэлжих хөдөлгөөн ялж, атар газрыг эзэмшин, их бүтээн байгуулалтууд идэвхжсэн юм. 1932 оны <<Литературная газета>>сонинд соцалист реализм гэдэг нэр томъёо анх гарч 1934 онд хуралдсан Зөвлөлтийн зохиолчдын анхдугаар их хурлаар И.В.Сталины зөвлөгөө ёсоор М.Горький илтгэлдээ дурьдан ингэснээр уг нэр томъёо нь албан ёсны болж хожмын урлаг уран сайхны ертөнц дэх нэгэн <<их>>түүхийн хуудсыг нээсэн түүхтэй.
Энэ хурлаас гарсан нэр томъёо уриа лозун үндсэндээ 1935, 1936 оны үес Монголын урлаг уран зохиолд нөлөөлж эхэлсэн бөгөөд завсрын шилжилтийн гэж хэлж болохуйц үедээ явж байгаад 1957 оны дөрөвдүгээр сарын 25-27-нд Улаанбаатар хотноо хуралдсан МЗЭ-ийн II их хуралд МАХН-ын төв хороо баярын бичиг гэж өхөөрдөн нэрлэсэн заавар тушаалаа ирүүлж тэнд <<…Хөдөлмөрчдийг эх орондоо хязгааргүй хайртай, хөдөлмөрт дуртай болгон хүмүүжүүлэх, түүнчлэн ард түмний найрамдал пролетарийн интернационализмын үзэл санаагаар хүмүүжсэн өндөр ухамсартай болгох явдал манай утга зохиолын гол зорилго мөн. Бодит байдлыг хувьсгалт хөгжилд нь түүхт тодорхойгоор үнэн зөв дүрслэн үзүүлэхийг шаарддаг социалист реализмын арга бол манай зохиолчдын бүтээлч үйлсдээ баримтлах ганц арга нь болсон байх ёстой…>>(Хөгжлийн шинэ замаар. УБ.1988) хэмээн тодорхойлсноор Монголын утга зохиол социалист реализмын замд эргэлт буцалтгүй орж энэ нь 1990-ээд оныг хүртэл үргэлжилсэн.
Аливаа зүйл хоёр талтай байдагчлан хэдийгээр ингэж утга агуулга үзэл санааны нэг хэв загварт барьж чөдөрлөж байсан боловч үнэндээ ганц сувгаар ч гэсэн дэлхийн утга зохиолын өв сантай танилцан, чухам тэр үеэс л Москвад Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд уран бүтээлчид төдийгүй судлаач шүүмжлэгчид олноор очиж суралцаж уран бүтээлийн арга эрдэм, туурвил зүйн уран чадварт суралцан, лабораторийг эзэмшиж эх орондоо ирцгээж уран сайхны тодорхой төвшний бүтээлүүдээ туурвисныг түүх гэрчилнэ. Дээр дурдсан дотоод гадаад, түүхэн зайлшгүй олон зүй шалтгаануудын улмаас дээрээс нь цаг үе түүх хувьсгалын тохироо бүрдсэнээр Монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд алтан үе хэмээн нэрлэгдсэн нэгэн шинэ үеийнхэн өсөж өндийн өөрсдийн дуу хоолойгоороо тодрон гарч ирцгээсэн юм.
Энэ л үед Явуухулан, Пүрэвдорж, Эрдэнэ, Мягмар, Түдэв, Цэдэндорж, Гармаа нарын олон аавын хөвгүүд өөрсдийн шилдэг бүтээлүүдээ туурвин тухайн үед тогтоод байсан хиймэл, урлах арга туурвил зүйн ядуу төвшнөөс хүний дотоод сэтгэлийн гүн рүү өнгийсөн, утга уянгын шинэ төвшинд хүрч чадсаныг судлаачид нэгэнтээ хүлээн зөвшөөрдөг. Хэдийгээр урлаг уран сайхан оюун санааны утопи үзлийн хүнд механизм ажилласаар байсан боловч 60-аад оны утга уянга, дотоод ертөнц тийш хандсан аяс цааш гүнзгийрч чадсаныг сургалт практикийн төвшинд далаад он гэж тодорхойлоод байгаа Д.Цоодол, Б.Лхагвасүрэн, Д.Цэдэв, Д.Батбаяр, Д.Урианхай, Ж.Лхагва, С.Дулам, Ч.Галсан, Ч.Дагвадорж нарын уран бүтээлүүд тодорхой харуулж чадна. 1976 онд гарсан Д.Урианхайн <<Бид дотоод шаталтын хөдөлгүүр>> найраглал нь өгүүлэгдэхүүний шинэ хэлбэр сонин санаа, чөлөөт эрэлхийллийн шинжтэйгээрээ бяцхан туршилт байсан боловч тухайн үед Б.Ганбат, Б.Цэдэв, Д.Цэмбэл, Б.Даш-Ёндон, Д.Сэсрэн, Д.Отгонсүрэн нараас хандсан олон шүүмжүүд гарч цаашид тийм эрэл хайгуул дахин гарахааргүйгээр салам шүүмжлүүлжээ. 1968 онд гарсан << Аянга >> романдаа Ж.Пүрэв түүхэн хүний дүрийг бүтээж феодал хүнийг хар цагаан алдаа оноо аль алинтай нь дүрслэн үзүүлснээрээ монголын утга зохиол судлалын томоохонд тооцогдох утга зохиолын маргааныг 1970-аад оны эхээр дэгдээж тухайлбал Д.Чойжамц, Д.Цэнд, Д.Намдаг, Ш.Нацагдорж, Ц.Цэдэнжав, Ц.Мөнх, С.Лувсанвандан, Бат-Очир, << Баяр >> нарын хүмүүсээс хандсан 14 шүүмж өгүүлэл гарч энэ нь 1980-аад онд чиглэл үзэгдэл болж байсан түүхэн хүний дүрийг бүтээх арга зүй зарчмын зөв хөрс суурийг бэлдэж өгснөөрөө чухал ач холбогдолтой болсон юм. Энэ мэтийн энхэл донхолтой эрээнтэй бараантай ололт амжилттай замаар явсаар Монголын утга зохиол 1980-аад онтой золголоо. Энэ үе бол зарим судлаачийн бичсэнчлэн уран бүтээлийн зогсонги, намжмал, царцанги, хөшүүн үе бишээр барахгүй харин ч уран бүтээлийн шинэ сэтгэлгээ арга ур чадвар туурвил зүйн хувьд ч нийгмийн нөлөллийн хувьд ч нэлээд онцлогтой үе байсан юм. Үүнийг тодруулахын тулд бас дахин бяцхан түүх сөхье.
Монголын утга зохиол урлаг уран зохиолын бүхий л төрөл зүйлээр төгөлдөржин баяжиж тэднийг өөрсдийн болгон эзэмшиж тодорхой хэмжээний ур чадвар утга уянга, туурвилзүйн шинэчлэлтүүдийг хийж чадсан үндэсний зохиолчидтой болж байсан яг тэр үед бидний <<үлгэр дууриал>> хойд хөршид Хрушевын хүүхдүүд гэж нэрлэгдэж байсан В.Шукшин, Ю.Трифонов, В.Распутин , В.Быков, А.Астафьев, Ч.Айтматов, Ю.Рытхэу, А.Бек нарын зохиолчид өөрсдийн өвөрмөц бүтээлүүдээрээ гарч ирж тухайн үеийн социалист нийгэмд буй сөрөг тал утопи үзэл онолыг шүүмжлэн, түүгээр ч зогсохгүй дэлхий хүн төрөлхтний өмнө тулгарсан асуудлуудыг хөндөн хүмүүсийн сэтгэлд нэгийг бодогдуулж чухам үүгээрээ тухайн үеийн утга зохиол урлагийн хөшүүн царцанги байдлыг хөдөлгөөнд оруулж шинэ уур амьсгалыг бий болгож дуу дуугаа авалцан гарч ирцгээж чухам л мөс зүсэгч Ленин хөлөг онгоцыг санагдуулан утга зохиолын перестройкыг гардан бүтээгчид болон түүхэнд үлджээ. Ганц жишээ дурдахад 1960-аад оны эхээр гарсан Ч.Айтматовын <<Цайран харагдах хөлөг >> туужид зорьж бүтээж байгаа социалист нийгэм амьдралд хэр бодитой болох талаар, ерөөсөө энэ нийгэм нь хязгааргүй далайн тэртээд хэзээ ч хүршгүй цайран харагдах гоёмсог хөлөг онгоцтой адил юм хэмээн илэрхийлсэн зохиолчийн зоригтой дуу хоолой, ур чадвар авъяасын хослол байсныг хэлэхэд хангалттай.
Иймэрхүү уур амьсгал монголын утга зохиолд бүхэл бүтэн үеийн хэмжээнд гарч ирээгүй тэгэх аль ч талын боломж бүрдээгүй байсан хэдий ч жижиг жижиг оч гялсхийж байсан тухайлбал Пүрэвдорж Чингисийг санагалзан тусгаар тогтнолыг мөрөөдөж, Намдагийн хөгшин чоно ульж, Чойном солгой хөгжим шиг нийгэмд согтууран <<жаргаж>>, улс орон нь нэг л унасан шинжтэйг харж уур нь хүрч байсан ч энэ нь тухайн үедээ төрийн ган төмөр нүүртэй тулгаран зарим нэгийнх нь зохиолыг хэвлэхгүй байх энүүхэнд болж, тагнан туршиж нэгий нь нөгөөгийнх нь эсрэг хандуулж, хагалан бутаргаж, тэмээ маллуулан, байцаан шийтгэж үндэсэрхэг үзэлтэн төрийн гэмт хэрэгтэн болгож, шорон гянданд суулгаж, үхэж үрэгдэн үлдсэн бусад нь намын ухуулагч болж үндсэндээ дөнгөж ерээд онд л шүлэг зохиолыг нь зөв үнэлэн, үхсэн нэгийг нь шагналаар нэхэн шагнаж цагаатгаад л өнгөрснийг хэний нь зөв хэний нь ч буруу гэх вэ дээ. Энэ бүхнийг шүүн тунгааж чи ч намыг донгоддог байсан би ч шашин үндэсний үзлийг дэмждэг байсан, энэ ч зохиолоо хэвлүүлж чаддаггүй байсан, тэр ч намайг матдаг байсан гэх мэтээр үхсэн араатны сэгийг булаалдан овоорч байгаа махчин шувууд мэт аашилцгаах нь адаглаад л түүхийг тэгэх байсан ингэх байсан гэж шүүдэггүй зөвхөн тодруулдаг гэсэн зарчимд ч тэр хүний хоорондын энгийн харьцааны ёс зүйд ч тэр харш юм.
Тэр үеийн зохиолууд ихэнхдээ л зөрчилгүйн онолд дулдуйдсан, хиймэл зохиомол баатрыг өргөн магтсан манай тал дайсны тал гэсэн байрь сууринаас эерэг эсрэг баатруудыг шийдэн эерэг баатар нь жижиг хувийн өмчтөн, өөрийн өсгөсөн малаа нэгдэлд өгдөггүй << хоцрогдсон>> этгээд, ганц нэг халаасны хулгайчид, архи ууж ажлын норм төлөвлөгөө таслагчид, хамт олны социалист уралдааныг хойш татагчид л голдуу байдаг ч тэд хэн нэг эерэг баатрын ажлын төлөө амь бие аав ээжээ ч хайрладаггүй нэг хоёр гурав дөрөвдүгээр таван жилийн гавшгайч тэргүүний манлай нөхдийг харж засарцгаан тэднээс дутахгүй амжилт гаргаж өөрийнхөө өмнөх үеийг шүүмжлэн өөрөөсөө ичээд төгсдөг байсан нь гашуун үнэн. Ямар сайндаа тэр үеийн зохиолын гол баатар нь аав нь хөдөлмөрийн баатар малчин, ээж нь улсын аварга саальчин, ах нь онц буудагч хилчин, эгч нь хотод Сүхбаатарын нэрэмжит цалинтай оюутан, дүү нь сургуульд таван онцын эзэн, өөрөө Тимурчуудын холбооны тэргүүлэгч, шилдэг пионер гэсэн хэллэг хүртэл гарах вэ дээ. Хэдийгээр тэр үеийн бүх зохиол ийм биш байсан ч жинхэнэ дотоод сэтгэлийн нууцад нэвтэрсэн, хүний хүсэл эрмэлзэл ертөнцийг үзэх үзэл, сэтгэлийн нарийн диалектик зөрчил бүхий зохиол бүтээлүүд чухам 1970-аад оны сүүл 1980-аад онд л олонх уран бүтээлчдийн зохиол бүтээлд илэрч чухам л тэр үеийн ч тэр тэр үеийнхний ч тэр гол үзэл санаа, шинж төрх, уур амьсгал болсон гэхэд болно.
Харамсалтай нь энэ үе, энэ үеийн уран бүтээлчдийг жинхэнэ уран сайхан, ур чадвар туурвилзүйн талаас авч үзэлгүй харин соц реализмийн үзэл онолд таацуулан түүнд үйлчилсэн ухуулга магтаалын бүтээлүүдийг өргөмжлөн магтаж алдрын цаасан малгай өмсгөж байсан нь гашуун үнэн. Тэдний уран бүтээлийн талаар дорвитой судалгаа бараг байхгүй бөгөөд ШУА-ийн хэл зохиолын хүрээлэнгээс гаргасан уран зохиолын түүхчилсэн 6 боть бүтээлүүдэд 1970-аад оны сүүл хүртэлх үеийн бүтээлүүдийг л нэгтгэн тоймлоод байгаа бөгөөд санаатай санаагүй алин боловч 1980-аад оны уран бүтээлчид бараг тэр чигээрээ нэргүй хэлмэгдэлд өртөж , уран бүтээлээ зохих ёсоор үнэлүүлэхгүй байгаа нь шуудхан хэлэхэд улс төр урлаг уран сайхан дахь их хэлмэгдүүлэлт хэлбэр төрхөө өөрчлөн оршсоор байгаатай холбоотой болов уу. Үүнд нөлөөлж байгаа хамгийн гол хүчин зүйл бол одоогоор туйлдаа хүрч ялзарсан зохиолчдын хоорондох эцэс төгсгөлгүй их талцаан түүнээс үүдэлтэй ил далд фронтын тэмцэл, улайрал, хэрүүл маргаан, гүтгэлгэ, доромжлол, хуйвалдаан, хутган үймүүлэл, хор найруулал, хов жив, шагнал гавъяа алдар хүндийн төлөөх их тэмцэл, үзэн ядалт, бүлгэрхэл, нуга жалгархал, хамелеончлол, уран зохиолын янхандалт зэрэг юу эсийг нэрлэх вэ. Манайхаас өөр бусад улс орны зохиолч уран бүтээлчдийн дунд ийм их хавтгайрал, завхруулал байдаг ч юм уу үгүй ч юм уу. Хэдийгээр уран зохиол, уран бүтээлчид маань нийгмийн амьдрал, улс төртэй холбоо хамааралтай нь үнэн боловч уран зохиол гэдэг бол улс төр ч биш уран бүтээлчид гэдэг бол улс төрчид ч биш.
Уран бүтээлчид зохиолчид бол ямар нэг сонгуулийн компанит ажил шоу зохион байгуулж кареер хөөгчид биш, ямар нэг дарга сайд түшмэлийн суудлын төлөө тэмцэгчид биш, ямар нэг албан тушаал авилгал ашиглан мөнгө халааслагч биш, ямар нэг эвсэл холбоо нам фракц байгуулан хоорондоо бусадтайгаа бохир аргаар тэмцэгчид биш, ямар нэг сонин хэвлэл радио телевизээр манайхан дайснаараа талцан бие биеийнхээ улыг шагайж гүтгэгч доромжлогч хэрүүлчид биш, ямар нэг наашаа харан инээж цаашаа харан матаж муулагчид биш, ямар нэг худлаа зүйл ярьж бичиж ард түмнийг хуурагчид ч биш ерөөсөө улс төр бол тоглоом, харин уран зохиол бол уран зохиол л байх ёстой. Чухам л сүүлийн арваад жилийн хугацааны урлаг уран сайхан, ялангуяа уран зохиолын ертөнцөд иргэний дайн дэгдэж эх зах хөл толгойгүйдэл, хулгай зэлгий, дээрэм тонуул, урвалт шарвалт, үл хүндлэл, үзэн ядалт, хөл үймээнд чирэгдэлт, хөгшин залуугаар гадуурхах, боохой борооноор гэгчээр далимдуулан олз ологч, доншуучлал дамчин панзчин дарга цэрэг гээд юу эс болсон юу эс болж байгаад бид хэнтэй хариуцлага тооцон хэнийг буруутган хэнийг цахилгаан сандалд суулгах вэ магадгүй үүнийг утга зохиолын буруугүй буруутны онолоор тайлбарлахаас өөр аргагүй биз.
Энэ бүхэн наяад оны уран бүтээлчдэд тэднийг бүхэл бүтэн үеэр нь уран бүтээлийг нь жинхэнэ уран сайхан ур чадварын хувьд авч үзэхэд сайн юманд садаа мундахгүйн үлгэрээр шийтгэл, хэлмэгдүүлэлт болсон ч үнэн үнэнээрээ л үлдэнэ. Энэ үе цаг үеийн нөлөөлөл, түүхэн зайлшгүй тохиолдлынхоо хувьд ч нилээд онцлогтойг хэлсэн бөгөөд түүхийг үргэлжлүүлэн сөхье. 1979 он бол урлаг уран зохиолын үйл амьдралаар дүүрэн он байлаа. Халх голын ялалтын 40 жил, нэгдэлжих хөдөлгөөн ялсны 20 жил, атар газар эзэмшсэний 20 жилийн ойнууд болж түүнтэй холбоотой уран бүтээлчдийн эрдэм шинжилгээний хурал, дугуй ширээний ярилцлагууд болж, МЗЭ-ийн 50 жилийн ойтой давхцан 1979 оны нэгдүгээр сарын 9-10-нд МЗЭ-ийн VI их хурал хуралдаж МАХН-ын ТХ-оос тогтоол гаргаж ардын уран зохиолч цол бий болгон улмаар 1980 оны есдүгээр сарын 3-9-нд Ази Африкийн зохиолчдын уулзалт анх удаагаа монголд болж 1981 онд Ардын хувьсгалын 60 жилийн ой, МАХН-ын XVII их хурлууд болж, ЗХУ-д <<Монголын утга зохиолын номын сан>> 16 ботиор хэвлэгдэж, 1981.3.22-нд Монгол хүн сансарт нисэн, Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 75 жилийн ой болж, 1982 онд Монголч эрдэмтдийн IV их хурал Улаанбаатарт болж 1983 оны сүүлээр оны шилдэг шүлэг шалгаруулах <<Болор цом>> баярыг тогтмол явуулахаар болж, 1984 оны зургадугаар сарын 6-7-нд МЗЭ-ийн ээлжит VII их хурал хуралдсан зэрэг олон арван ойн хурал цуглаан, ярилцлага семинар, баяр наадам, үйл явдлууд өдөр өнжихгүй шахам болж үүнд нь намын төв хороо улс төрийн товчоо тушаал заавраа элдэв хэлбэрээр ирүүлсээр байсан бөгөөд энэ бүхэн хэдийгээр утга зохиолд шууд болон тойруу ил далд янз бүрийн хэлбэрээр нөлөөлсөн субьектив хүчин зүйл мөн ч үнэн хэрэгтээ эдгээр нь жинхэнэ уран бүтээлийн уран сайханд эсрэгээр нөлөөлж байсан нь үнэн.
Хэдийгээр тухайн үед энэ олон янзын элдэв гоё нэртэй урлаг уран сайхны улс төрийн дэглэлтүүд явагдаж байсан боловч урлаг уран зохиол өөрийн дотоод хөгжлийн дагуу тодорхой хэмжээний амжилтад хүрч, тодорхой хэмжээний эрэл нээлт шинчлэлтүүдээр баяжсаныг өнөөдөр тодруулан гаргах нь зүй ёсны асуудал юм. 1980-аад оны эхээр харъяаллын хувьд өмнөх үед хамаарах зохиолчдын зарим бүтээлүүд тухайлбал Б.Лхагвасүрэнгийн <<Уянгын тойрог>> Ч.Галсангийн <<Аянгат цагийн тууж>> Д.Батбаярын <<Цахилж яваа гөрөөс>> бүтээлүүд гарсан нь энэ үед 1960-аад онд Оросын утга зохиолд бий болсон шиг цаг үеийн өөрчлөлт шинэчлэлт явагдаж Монголын утга зохиолын перестройка бий болоход уламжлалын суурь дэвсгэр болж чухам хөрс суурийг нь бий болгож өгсөн гэж болно. Улмаар Г.Мэнд-Ооёогийн <<Бодлын шувуу>> ном болон бусад олон хүмүүсийн анхны ном гарсан боловч Д.Нямсүрэн <<Хаврын урсгал >> О.Дашбалбар << Оддын аялгуу>> номууд нь тухайн үеийн яруу найрагт шинэ амьсгаа шинэ эрэл хайгуулууд байсан бөгөөд Л.Мягмарсүрэн <<Урины шувуу>> Д.Төрбат <<Улаан жигүүр>> Я.Баатар <<Уулын бэлийн өндөр >> номуудаар 1983 онд анхны номын баяр хийж уран бүтээлийн гараагаа дуу шуутайхан эхэлсэн түүхтэй. Мөн яруу найргийн тухайн үедээ л шинэд тооцогдох сэдэв дүрслэгдэхүүн бүхий Б.Цэнддоо <<Амь халуун>> Б.Энхтуяа <<Зөөлөн бороо>> номнууд аль ч талаасаа өвөрмөц содон дүр дүрслэл өөр хараа өөр мэдрэмж бүхий бүтээлүүд яах аргагүй мөн.
Ийнхүү гараагаа эрч хүчтэй, шинэлэг содон өнгө аястайгаар эхэлсэн наяад оныхныг нэрлэвэл яруу найрагт О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо, Д.Нямсүрэн, Б.Доржпалам, Д.Төрбат, Ц.Чимэддорж, Дан.Нямаа, Ж.Саруулбуян, Д.Сумъяа, Ч.Мягмарсүрэн, Л.Мягмарсүрэн, Б.Сундуй, Бя.Энхтуяа, Б.Энхтуяа, У.Булган, Р.Гэрэл, Ж.Оюунцэцэг, Ж.Сарантуяа Б.Батхүү, С.Батмөнх, З.Түмэнжаргал, Д.Цогт, А.Мягмаржав, Н.Ням-Осор, Я.Энхээ нар, үргэлжилсэн үгт Д.Норов, П.Баярсайхан, Д.Энхболд, Д.Төрбат, Ц.Нямаа, Ц.Түмэнбаяр, Б.Даариймаа, Б.Догмид, Д.Намсрай, М.Тогмид, Сан.Жаргалсайхан нар, жүжгийн зохиолд С.Жаргалсайхан, Д.Чинзориг, Ш.Гүрбазар, Ц.Балдорж нар, хүүхдийн зохиолд З.Түмэнжаргал, Д.Батжаргал, О.Сундуй нар, шог хошин төрөлд, Б.Цэнддоо, Б.Ерэнтэй нар, орчуулгын төрөлд Х.Мэргэн, С.Нарангэрэл, Н.Энхбаяр нар, судлал шүүмжийн төрөлд С.Байгалсайхан, Д.Галбаатар, Ч.Жачин, Т.Доржпүрэв, Ц.Энхбат, Д.Цэнджав, Я.Баатар, Д.Хүү, Ч.Туяасайхан, Ү.Хүрэлбаатар нарыг дурдах ёстой. Үүнээс харахад наяад оныхон монголын уран зохиолд өөр өөрсдийн дуу хоолойгоороо өвөрмөц содон арга барил, шинж төрхөөрөө орж ирэн утга зохиолын бүхий л төрөл зүйлээр тодорхой тодорхой амжилтуудад хүрч төлөвшүүлэн ерээд оны өөрчлөлт шинэчлэлтийн жинхэнэ хөрс суурийг бэлдэж чухам намжмал хөшүүн царцанги байдалд бүхий л төрөл зүйлээр ан цав гаргаж, хөдөлгөөнд оруулж, чухам М.Горбачевын перестройкыг гардан явуулагчид яах аргагүй мөн.
Утга зохиолын алтан үеийнхний гол онцлог бол бараг бүгд шахам Горькийн нэрэмжит утга зохиолын дээд сургуульд суралцан нэгдэн нягтарцгааж байсан бол наяад оныхон тэгж бүгдээрээ явцгаагаагүй ч тухайн үед ид хөгжин цэцэглэж байсан утга зохиолын нэгдэл дугуйлан гэгч уран зохиолын лаборатори болсон, өөрийн мэдэлгүй их онгод ая хөгийг авдаг уран сайхан уран чадварын албан бус сургалт болсон тийм жинхэнэ амьд ажиллаж чадаж байсан өвөрмөц ахуй орчинд цуглацгаан уран бүтээлийн халуун уур амьсгалыг бүрдүүлж нэгдэн нягтран нэгэн цул болж суралцацгааж байсан. МУИС, УБДС гэсэн хоёр гол дугуйлан идэвхтэй амьд үйл ажиллагаа явуулж МУИС-ийн дугуйланд О.Дашбалбар, Б.Догмид, Дан.Нямаа, Д.Норов, Д.Сумъяа, З.Түмэнжаргал, П.Баярсайхан, Б.Цэнддоо нарын хүмүүс ирж уран бүтээл урлагийн халуун уур амьсгалыг бүрдүүлдэг байжээ. <<УБДС-ийн дугуйлан утга зохиолын уран чадварын их сургууль байлаа. Ийм нэртэй сургууль байдаггүй хэдий ч тухайн үед нэгэн дугуйланд хамт суралцаж байсан нөхдөөс нэрлэвэл Ү.Хүрэлбаатар, Ш.Гүрбазар, Б.Монголхүү, Н.Сүхдорж, Д.Цэнджав, С.Мягмар гээд зөндөө л бий …УБДС-ийн уран зохиолын дугуйлан тэр үедээ их идэвхтэй ажилладаг байв. АУДС-ийн ганц гишүүнтэй дугуйлан манайтай нийлсэн юм даг АУДС-ийн уран зохиолын дугуйлангийн эрхлэгч нь Д.Цогт ганц гишүүн нь Л.Мягмарсүрэн. Бас л төдхөн хууль цаазын дунд сургуулийн хоёр гишүүнтэй дугуйлан ч бас манайд нийлэв. Сургуулийн захирал дууны яруу найрагч Р.Будханд дугуйлангаа эрхэлдэг бөгөөд хоёр гишүүн нь оюутан Б.Сундуй Ж.Сарантуяа нар байв. Тэгээд л бид МУИС-ийн уран зохиолын дугуйлантай маргаж мэтгэн уран бүтээлээрээ өрсөлдөж байв. Тэр дугуйланд хамгийн их нэрд гарсан нь Ж.Оюунцэцэг байлаа… тэр дугуйлангаас ерөөлч магтаалч Ц.Цэрэндорж, сэтгүүлч зохиолч А.Мягмаржав, П.Баярсайхан, Дан.Нямаа, эрдэмтэн Ю.Мөнх-Амгалан, Д.Баясгалан нар төрөн гарсан юм.>>. (Я.Баатар .УБ. 2002).
Ийнхүү тэд утга зохиолын хүрээнд орж ирцгээн халуун дулаан уур амьсгалыг бүрдүүлж утга зохиолын тогоонд чанагдаж, нэгэн үеийг төлөөлөхүйц уран бүтээлийн нэгдлийг бий болгож чаджээ. Чухам л тэдний дундаас яруу найргийн гал цогтой уянга тансаг, сэтгэлийн гүн нууцад нэвтэрсэн шүлэг найраглалууд гарч, жинхэнэ амьд, өсч өндийдөг хөгжил, хөдөлгөөнтэй, алдаж онодог, өөрийн гэсэн дотоод сэтгэхүй ертөнцийг үзэх үзэлтэй, хиймэл зохиомол биш дүрүүд бүтээгдэж уран чадвар, туурвилзүйн содон арга хэлбрүүдийг ашиглан эрэл хайгуул туршилтууд хийцгээж байсан.
Тийм ч учраас С.Жаргалсайхан<<Халуун газар>> Ц.Балдорж <<Өв залгамжлагч >> <<Зэрэглээ>>, Ш.Гүрбазар <<Сэрүүн зүүд>> Д.Төрбат <<Амьдралын улаан шугам>> Д.Норов <<Эцсийн тушаал >> <<Аваа өгөө>> зэрэг нэлээд хурц содон жүжгүүд тавигдаж, Д.Норов <<Уулын хөх сүүдэр>> <<Жаргалын булаг >> Д.Энхболд <<Шар хөвийн зэрэглээ>> <<Паанан>> Д.Төрбат <<Могойн чуулган >> П.Баярсайхан <<Чулуу>> Б.Догмид <<Саран дээр туссан сүүдэр>> С.Жаргалсайхан <<Сахиул>> зэрэг зохиолууд нь тухайн үеийн нийгмийн сул тал доголдлыг янз бүрийн талаас нь илчлэн эх дүрүүдээ сандралд оруулан цочроож, хүний дотоод сэтгэлийн гүн рүү хандсан сэтгэлийн нарийн диалектик зөрчлийг тайлах оролдлого бүхий уянгын зохиолууд гарч Б.Доржпалам, Ц.Чимэддорж, Д.Төрбат нар яруу найргийн уламжлалт бичлэгийн утга агуулга, ур чадварыг гүнзгийрүүлэн тодорхой ахиц дэвшилд хүрч, Д.Цогт тухайн үеийнхний дунд сэтгэлгээ, уран чадварын анхны шан татаж, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо нар дарьганга аялгуугаа зохиоцгоож, Д.Нямсүрэн өвөрмөц уран тансаг мэдрэмж сэтгэлгээний шүлгүүдээ бичиж, Ч.Мягмарсүрэн монгол ахуйд шүтсэн эгэл энгийн бөгөөд зохис төгс уянгуудаа туурвиж, Дан. Нямаа хайр сэтгэлийн уянгын уян зөөлөн шүлгүүдээрээ мөнхийн сэдвийг магтан дуулж, Ж.Саруулбуян монгол сэтгэлгээтэй хүйн холбоотой олон сайхан дуу шүлгүүдээ бүтээж, монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд анх удаа Ш.Дулмааг эс тооцвол Д.Сумъяа, У.Булган , Р.Гэрэл , Ж.Оюунцэцэг Бя.Энхтуяа, Б.Энхтуяа, Ж.Сарантуяа нарын хэсэг эмэгтэй найрагчид төрөн гарч эмэгтэй хүний дотоод сэтгэлийн нандин нууцад нэвтрэн эмэгтэй хүний зөөлөн торгомсог өвөрмөц нарийн мэдрэмжийг илэрхийлэн гаргаж монголын шинэ үеийн утга зохиолыг судалгааны олон талтай баялаг хэлбэр хүрээгээр нэмэн баяжуулсныг дурдах нь зүйн хэрэг.
Мөн энэ үед шинэ үеийн монголын утга зохиолын Чимэддоржийн Дашням, Норовын Данзан нараар гараагаа эхэлсэн судлал шүүмжийн салбарыг зарим талаар шинэ шатанд гарган, ялангуяа бүдүүн тоймын зохиолын уран сайхнаас илүүтэй утга агуулгыг ярьж мушгин гуйвуулж өөчлөн гоочилж нэг үгээр хэлэхэд улс төрийн хянагчийн үүрэг гүйцэтгэн бороохой лантуу болж байсан шүүмжийн салбарыг улс төрөөс салгах, хараа хяналтаас ангижруулах, зохиолд жинхэнэ уран сайхан сэтгэлгээний задлал хийх талд бага ч гэсэн амжилт олсныг С.Байгалсайхан, Т.Доржпүрэв, Д.Галбаатар, Ч.Жачин нарын зарим шүүмжүүд гэрчлэх бөгөөд утга зохиолын онолын суурь судалгаанууд ч тодорхой хэмжээнд хийгдсэнийг хэлэх ёстой. Хорь гучаад оныхны өвөг дээдсээс хойш бүхэл бүтэн үеэрээ хэлбэрийн хувьд далд << шинэлэг>> хэлбэрээр хэлмэгдсэн үеийнхэн бол наяад оныхон мөн бөгөөд эдгээр хэлмэгдсэн омгийнхон ерээд оны урлаг уран сайхан дахь шинэчлэлтийг жинхэнэ утгаар нь гардаж хийсэн бөгөөд харин нэр нь өөрсдөд нь биш тэдний дүү нарт зүгээр шахуу ирчихсэн юм. Харамсалтай нь тэд нар нь үүнийг ойлгоогүйдээ ч юм уу утга зохиолын их өргөөний үүдээр хүч хөдөлмөр зарцуулалгүй шахам бусдын дэмжлэгээр орж ирсэндээ ч тэр юм уу дураараа аашилцгаан амьдрал үзээгүй эрх хүүхдийн зан гаргацгаах болов. Бараг л бид шинэчлэлийг хийгчид, бид л утга зохиолыг авч явцгааж байгаа бүр байчихаад бид бол монголын утга зохиолын мөнгөн үеийнхэн гэж сэрүүн зүүдэлсэн улс ч гарав.
Ер нь зарим яруу найрагчдыг эс тооцвол тэднийг утга зохиолын бүхэл бүтэн үе гэхэд ч бэрхшээлтэйг хэлж ярьсаар л байна. Харин монголын утга зохиолд мөнгөн үе гэж байх ёстой юм бол утга зохиолын бүхий л төрөл зүйлийг тодорхой хэмжээнд хөдөлгөөнд оруулж дүр дүрслэлийн амин сүнс болсон мэдрэмж, сэтгэлгээг гүнзгийрүүлэн, уламжлал шинэчлэлийн зөв харьцааг хослуулан хэлбэр бүтцийн зоригтой шинэ эрэл хайгуул хийсэн нэр нь тодроогүй баатрууд буюу наяад оныхон л байх ёстой. Ерээд он гарсаар улс төр уран сайхан үзэл санааны ертөнцөд сэдэв чөлөөлөгдөн, уран бүтээлийн жинхэнэ эрх чөлөө бодит байдал болж үндэсний үзэл ухамсар сэргэн, хориотой байсан олон арван онол сургааль урсгал чиглэл нэвтрэн орж ирж нэг үгээр хэлэхэд урлаг уран зохиолын жинхэнэ дотоод зүй тогтлын дагуух хөгжлийн шинэ эрин эхэлсэн нь үнэн. Гэвч энэ түүхэн их эхлэл гарааны шугамдаа элдэв энхэл донхолтой дайралдаж тийм ч амар хоол биш гэдгээ харуулан зарим үед бүр ямар замаар явахаа мэдэхээ байж мунгинахад хүрэв. Нэг хэсэг нь уламжлалыг тэргүүнд тавьж монгол ахуй, монголын гэсэн онцлогтой бүтээл л дэлхийд гарч ирнэ хэмээн зүтгэж нөгөө хэсэг нь уламжлал гэж байхгүй биднийг төрөхөд л манай гаригийн нар мандсан хэмээн тунхаглаж цагаан орон зайд цоо шинээр бүтээлээ туурвицгаан дэлхийн хэмжээний энд хүрнэ гэцгээж зарим нэг нь аль алиныг хослуулан сарьсан багваахайн явдлаар явж харин ч энэ байдлыг өөрт ашигтайгаар ашиглан хувиа борлуулж довоо шарлуулан үүнийгээ ардчиллын хууль нэрээр хаацайлан, үлдсэн бусад нь толгой нь эргэж зөв бурууг ялган салгах чадалгүй болж аль нь зөв болохыг хий дэмий л ажиглацгааж байна. Үнэндээ бол утга зохиол дахь олон эшт үзлийн үүднээс аль алийг нь хүлээн зөвшөөрдөг бөгөөд гагцхүү тэдний хоорондын уран бүтээлийн биш итгэхэд ч бэрх хэрүүл тэмцлийг л хүлээн зөвшөөрдөггүй юм. Энэ их хэрүүл тэмцэл талцаан хуйвалдаан хэний ч ялалтаар өндөрлөхгүй бөгөөд гуравдагч этгээдийн зол болж утга зохиол уран сайхан чанарт эсрэгээр нөлөөлсөөр байгааг өнөөдрийн уран зохиолын ур чадварын төвшин аяндаа нотлон харуулна.
Өнөөдөр залуучууд байтугай ахмад дунд үеийнхний гайгүй сайн дорвитой шинэлэг бүтээл өдрийн од, нүдний гэм болж гарч ирэх нь бүр багасч хаагуур хаашаа явахаа мэдэхээ больсон тэгсэн мөртлөө хэнд ч итгэхээ больсон ойртвол сэжиглэн яах нь вэ гэсэн янзаар хардаж сэрдэн тийм байтлаа салаад явчихаж чадахгүй тийм л хэдэн төөрсөн зүг чигээ алдсан улс болж хувирцгаасан байна. Хулгай дээрэм, алаан хядаан, секс хүчирхийллийн зохиол л уран сайхан гоо зүйн мэдрэмж таашаал гэхээсээ илүүтэй цаг нөхцөөх нэгэн эрэлттэй хэрэгсэл болж зарим шүлэг найргийн наадам тэмцээн нь тайзны шүлгийг л гааруулахаас хэтэрсэнгүйгээр барахгүй наадам өндөрлөсний дараа ирэх жилийн түрүү магнай тэр гэнэ гэсэн яриа тарж жилийн дараа тэр нь үнэн байдаг нь нууц биш болжээ. Эхэн үедээ Болор цом наадамд олон ч сайн бүтээлүүд төрж байсныг бид мэднэ. Харин сүүлийн үед эсрэгээр эргэж залуучуудыг болъё гэхэд цагтаа << Сэлбэ>>, <<Цагаан зээр>> шүлгийг бичиж байсан Ц.Чимэддорж Болор цом наадамд хар араажав гэсэн урт хар шүлэг уншиж үзэгчдийг шоконд оруулав. Дараа жил нь түүнээс дутахгүй урт үстэй, улаан торгон дээл өмссөн, монголын утга зохиолын түүхэн дэх анхны компанийн яруу найрагч гарч ирж дэвсэхэд дэвсгэр болдог, дэрлэхэд дэр болдог, хучихад хучлага болдог дээл хэмээн шүлэг гэсэн нэрийг гомдоохоор юм уншиж мөн л үзэгч сонсогчдыг доромжлов. Энэ нь зөвхөн тэснэ тэснэ гэхэд яаж тэсэхэв гэдгийн л үлгэр бөгөөд цаана нь байж байхад илүүдэхгүй, байхгүй бол үгүйлэгдэхгүй шүлгийн далай үер бууж байгаа нь тодорхой. Энэ их хэцүү, ээдрээ нугачаатай төвөгтэй, сонирхолтой үеийн утга зохиолыг мөнөөхөн нэр нь тодроогүй баатрууд л мөнөөхөн хэлмэгдсэн омгийнхон л нуруун дээрээ үүрч яваа бөгөөд тэднийг монголын шинэ үеийн утга зохиолын түүхэнд байрыг нь зохих ёсоор эзлүүлэх цаг нэгэнтээ болсон.
Энэ бүхнийг тодорхойлон тогтоох нь зүгээр нэг жижиг шүүмжид багтаах боломжгүй нь ойлгомжтой юм. Энэ бүхнийг жинхэнэ уран бүтээл, уран сайхны чанарын хувьд судалгааны нарийн дүн шинжилгээгээр л тогтоох бөгөөд ийнхүү хар цагаанаар нь ялган үнэний дэнсэнд тавьж, ололт амжилт, эрэл нээлт, алдаа доголдлыг нь дэлгэж тавих нь наанадаж утга зохиолын түүхэнд, цаанадаж утга зохиолын цаашдын хөгжилд л хэрэгтэй зүйл. Харин мянганы зааг дахь монголын утга зохиол …
2004 он
Tuesday, April 14, 2009
ХҮМҮҮН ТОГТВООС ТЭНГЭРИЙГ ЯЛМУЙ
(Тайваньд бичсэн тэмдэглэл)
Аяны урт замд юу эс бодогдоно гэхэв. Аливаа хэлбэр дүрс өөртөө заавал ч үгүй ямар нэгэн агуулгыг хадгалж, бас түүнээ цаг ямагт илэрхийлж байдаг. Бичиг үсэг үүсээгүй байхад ч хүмүүс мод чулуугаар санаагаа илэрхийлэн дамжуулж байлаа. Эртний хүмүүс олсоор утга зангидаж, түүнээс “олсон бичиг”, олсон бичгээс одоогийн бичиг үсэг үүссэн ч гэдэг. Ямартай ч аливаа нэгэн дүрс бэлгэдлийг ойлгох, түүнээ тайлах, тайлснаа илэрхийлэхдээ тэрхүү хязгаарлагдмал томьёололын дотор хязгааргүй их санааг олж харах үед л яруу найраг үүссэн буй заа.
Яруу найрагчдын нөхөрлөл бол улс орнуудын соёлын харилцааны гүүр болж байдаг. Яруу найргийн эрхэм дотны анд Юй Си – гийн тэргүүлдэг “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” байгууллагын урилгаар Тайваньд аялах долоо хоногийн хөтөлбөрийн гол агуулга нь хоёр орны эртний түүх, соёл шашин, яруу найраг, хөгжим, урлагийн талаар халз ярилцлага өрнүүлж, оюун сэтгэлгээнийхээ ертөнцөд харилцан аялах, уран бүтээлийн туршлагаа солилцох, хүн төрөлхтөний амар амгалангийн үйлсэд яруу найргаараа юу хийж бүтээж хамтран талаараа хэлэлцэх явдал байлаа. Мэдээж, миний хувьд Тайваны соёл, урлаг, утга зохиол, яруу найрагтай нь гүн дотно танилцах юмсан гэж хүсч явсан олон жилийн мөрөөдөл маань биелэх нь энэ. Өнгөрсөн намар Юй Си бид Америк тивийн баруун эрэгт Номхон далайн хөвөөнд уулзаж байсан бол энэ удаа Тайваны арал дунд нь орших Номхон далайн өмнөд эргээр цугтаа давхиж явлаа.
Хуалян орох замдаа хажууд таарсан нэгэн том самбар дээрх бичгийг хараад яруу найраг биш байгаа даа хэмээн бодогдох зуур юу гэж буйг асуувал яруу найрагч Юй Си анд энэ тухай надад дэлгэрэнгүй тайлбарлаж өглөө. Тэр ярьсан нь:
-Эртний хятадын хаан У Ван улсыг засч байв. Энэрэл ёсоор Улсыг засах хуулинд Жи Та гэдэг хүн санал оруулсан тухай Жоу Улсын түүхэнд тэмдэглэсэн байдаг бөгөөд утга нь “Цэрэг хүчтэй бол хүнийг ялмуй, Хүн хүчтэй болвоос тэнгэрийг ялмуй” гэжээ.
Хожмоо Сүн Улсын үеийн яруу найрагч Лю Го “Сян-Яний дуулал” гэдэг шүлэгтээ яг юу гэж дуулсаныг энд бичсэн байна гэв.
-Энэхүү хос уянгыг чухам яг юу гэж орчуулах ву? хэмээн манай Монголын авьяаслаг орчуулагч Доржсүрэнгийн Болдбаатар дүүгээсээ тодруулбал: Тэрбээр түгдэрсэн ч үгүй уншсан нь.
Хүмүүн тогтвоос
Тэнгэрийг ялмуй…
Би сүүлийн хэдэн жил гадагшаа, дотогшоо нилээд тэнэлээ. Их бага хотууд, замын уулзвар, чухал газруудад ийм том том самбар байх боловч дээр нь арилжаа наймааны ухуулгын чанартай зураг бичиг л дурайдаг сан. Харин би Тайванд явсан орсон газар болгондоо хятад ханзны нэн уран бичээсүүдэд өөрийн эрхгүй нүд унаж, сэтгэл алдаж явлаа.
Тайпейд бидний буусан таван одтой зочид буудал цэлгэр шилэн хаалгаар оруут л хэдэн алдын гүнгэрваатай эртний хятад бичээсүүд угтана. Иймэрхүү зочид буудалуудад урьд нь голдуу л уран зураг, уран шигтгэмэл тэргүүтнийг л үзэж явлаа.
Тайвань бол бичиг үсгээрээ гоёдог орон юмаа. Зоогийн газрын үүдэнд ирлээ. Бас л бичээс.
-Энэ юу гэж байна вэ? Болдбаатараа!
-Гэгээн сар,
Нэгэн дэвэр дарс…
Яруу найрагч Юй Си-гийн өргөөний орох гол хаалганы багана дээр бас л нэг уран бичээс. Учрыг ухваас:
Аливаа хүмүүн бодох, хийхээ
Ариун гэгээнээр үйлдвээс, тэр чинь
Бурханы үйлсээс ялгаа юун,
Аливаа хүмүүн орсон газар болгоноо
Ариун гэгээн орон хэмээн санаваас, тэр нь
Бурханы орноос ялгаа юун… хэмээсэн үгс ажгуу. Үнэхээр ч Юй Си-гийн уран бүтээл нь бурханы үйлс гэлтэй. Түүний уран бүтээлийн өргөө нь бурханы сүм, яруу найраг нь ч бурханы орон мэт санагдлаа. Ингэж бодох нэгэн учир буй. Би нилээд хэдэн жилийн өмнө гадаадын нэгэн сэтгүүлээс түүний шүлгийг олж сониучирхан үзсэн юм. Тэрхүү “Яруу найрагчийн сахиусан тэнгэр” хэмээх шүлэг надад онцгой сэтгэгдэл төрүүлж түүнийг орчуулан GUNU сэтгүүлдээ нийтэлж билээ.
Яг та нарын дээр нэг бурхан байна
Яруу найрагчдыг сахиулахаар
Тэрхүү элчийг тэнгэрээс илгээсэн байна…. гэж тэр шүлэг төгсдөг сөн.
Тэгэхэд би Юй Си-г таньдаг ч үгүй байжээ. Хятадын алдарт арван гурван яруу найрагчийн гэргий нарт зориулсан энэ шүлэгнээс яруу найрагчийн тэнгэрлэг ертөнц, бурханлаг оюун санаа нэвт харагдах мэт болж билээ. Яруу найргийнхаа чөлөөгөөр шашны сургуульд хичээл заадаг. Бидний мэдэх “Доржзодов” буюу “Очироор огтлогч”-ийн тайлбараар оюутануудад лекц уншдаг ажээ. Түүний тогтсон сэтгэл, шашин соёлын өргөн цар хүрээтэй мэдлэг, нэгэн биедээ шингэсэн номын ухаантай нь шууд холбоотой буй заа.
Тогоруут уул. Энд Юү Си-гийн “XXI зууны олон улсын соёлын индэр” хэмээх нэртэй урлан оршино. Гутлаа тайлаад орвол эхний танхимд Юй Си-гийн нарийн бичгийн дарга, компьютер дизайнер, дараалаад зураачид нь сууна. Түүний бичиг захидал болоод гар бичмэлүүд энд цахим бичвэрт орж, зураачид номын чимэг зурагийг хийнэ. Ер нь Юй Си-гийн яруу найргийн ном, роман, хүүхдийн зохиол аль ч бүтээл нь гараас гарангуутаа л уран зураг, хөгжмийн зохиолд шууд хувирна. Ийнхүү түүний нэн гоёмсог номыг гэртээ ч юм уу уншиж эхэлсэн хүн машин дотроо CD-ээр сонсоно. Үзэсгэлэнд очоод уран зургаар харна. Театрт тайзнаас үзнэ. Концертийн танхимд оркестр хөгжимтэй сонсоно гэсэн үг. Энэ бүхний эхлэл нь Юй Си-гийн үзэг цаас… Цэлгэр сайхан танхим угталаа. Энэ бол яруу найрагчийн уулзалтын танхим. Энд олон орноос ирсэн уран бүтээлийнхээ анд нөхөдтэй уулзана. Яруу найрагчийн хэвлүүлсэн номуудын танилцуулга, зурагт хуудас, гар бичмэлийн хуулбар, бүтээлийн танилцуулга ханын дагуу байрлажээ. Хэвлэлийн газрууд, хөгжмийн зохиолчид, зураачид энд хүрэлцэн ирж яруу найрагчтай уулздаг буй заа. Том танхим дотуур энэ тэрийг үзэж сонирхсоор мухарын шилэн ханаар тусгаарласан өрөөнд орвол, арай өөр ертөнц угтлаа.
Агар зандан ширээ, буйдан. Мин Улсын үеийн ятга хөгжим… Эртний хятадын эрт үеийн хээнцэр тансаг эд хэрэгсэл. Гэхдээ бүх юм нь эртнийх биш ээ. Орчин үеийн видео дэлгэц. Тэр дэлгэцнээ XXIII их хурлын үеийн баримтат кино гарч байна. Хөгжмийн нэн ялдам бөгөөд цоглог аялгуу дуурсана. Энэ бол дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII их хуралд зориулсан аялгуу. Доктор Юй Си өөрөө зохиосон юм гэж тайлбарлав.
Танхимын ханаар Юй Си-гийн нэгэн романы гар бичмэлийг жаазанд хийгээд жирийтэл тавьжээ. Д.Болдбаатар бид хоёрын хувьд анх удаа яруу найрагч хүн ямар тэнгэрлэг амьдарч, өөрийн бүтээл туурвил, оюун санааны орчинг хэрхэн ер бусаар бүрдүүлэн бий болгож чаддагийг үзэж биширэх сэтгэл төрж билээ. Бид хөгжим сонсож, яруу найраг уншиж, үүх түүх ярьж, Юй Си-гийн яруу найргийн урлангийн тэнгэрлэг орчинд уусан жаргавай.
Юй Си-гийн хоёр дахь урлан Хө Нань сүм. Энд уран бүтээлийнхээ 180 хоногийг өнгөрөөж, бичих туурвих онгодоо дуудна. Тайпей-гээс онгоцоор нисч хүрэх энэ газар Номхон далайн үзэсгэлэнтэй хөвөөнд оршино.
Бид дээр өгүүлсэн “Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялмуй” хэмээх бичээст самбарын утга уянганд автаж, яриандаа халж явсаар далай руу шахаж тогтсон уулын нар тоссон аманд хүрч ирлээ. Сүм шүтээний газар ажээ. Монгол хүний зан юм даа, сүм шүтээн түшиж буусан уулын нэрийг асуулаа.
-Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул… гэж байна.
Ямар сайхан нэртэй юм бэ? Хорь гаруй жилийн өмнө байгуулагдсан бумбын шашны энэ сүмийн цогчин дуганд Бурхан багшийг голлуулан залжээ. Сүм нь арваад гэлэнмаатай гэж байна. Сэтгэлээ ариусгаж, итгэл бишрэлээ өргөм цэмцгэр сайхан ертөнц биднийг угтлаа. Сүмд зул хүж өргөөд гадагш гарч уул өөд авирав. Алган хэлбэртэй далбагар ногоон навчтай мод шатны хажуугаар эгнэн ургажээ. Бас л нүүдэлчний сониуч зангаар модны нэрийг асуулаа.
-Буяны мод… ? Би бодлоо. Энэ нэрүүдийг Юй Си л өгсөн байх гэж. Сэтгүүлийн эрхлэгч хатагтай Дай-гаас асуулаа,
-Гэгээнийг дэлгэрүүлэгч уул л гэж байна. Буяны мод л гэж байна. Ийм яруу найраглаг нэрийг Юй Си өгсөн үү? гэв. Хатагтай намайг нэгэнтээ цочих мэт харснаа,
-Энэ нэрүүд анхнаасаа л ийм юм. Буяны модны тухай доктор Юй Си найрагтаа олонтоо бичсэн байдаг. Яг энэ модны тухай шүү гээд гараараа зааж байна. Тэрбээр цааш нь,
-Харин энэ Хө Нань буюу Баялагийг арвижуулагч сүм бол хорь гаруй настай. Манай Тайваны сүмүүд заавал нэг урлагийн чиглэлийг барьж хөгждөг. Баялагийг арвижуулагч сүм бол Юй Си гуайн яруу найраг, хөгжим, уран зураг, товчилж хэлбэл түүний урлагийн тэнгэрээр дамжин ариусгал гэгээрэлийн ертөнцийг бүтээж байгаа юм. Одоо цөмөөрөө сүмийн Соёлын ордонд Тайваны Бийбаа хөгжмийн чуулгын концерт үзнээ гэв…Орой болж байна. Үзэгчид цуглан ирсээр. Бид Соёлын ордоны үүдэнд ирэв. Юй Си намайг дагуулан шилмүүс цэцэглүүлэн чимсэн дэлгэмэл бичээсийн дэргэд дагуулж ирээд гараараа заав. Үзвэл манай шинэ бичгээр
“Мөнгөн жүнзэнд цас хундаглахуй” концерт
Ноён Мэнд-Ооёо та тавтай морилно уу? гэж шар дэвсгэр дээр ягаанаар цэвэрхэн бичжээ. Миний хувьд анх удаа л ийм өндөр хүндэтгэл хүлээж байгаа болохоор хөлс чийхрах шиг л боллоо. Гоёмсог сайхан танилцуулга хэвлэсэнээ өглөө. Танилцуулга мөн хятад монголоор байх аж. Танилцуулгыг сөхвөөс эхний хуудаснаа,
“Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж,
Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу” хэмээх гарчиг тодорч цааш монголоор бичсэн нь:
“Олон жилийн турш бодож төлөвлөсөн Хө Шань XXI-р зууны соёлын индэр өнгөрсөн жилд албан ёсоор үйл ажиллагаагаа эхэлсэнээс хойш шүлэг, хөгжим болон дэлхийн олон орны яруу найрагч, зохиолч, хөгжмийн зохиолчдыг холбох гүүр болсон юм. Богинохон нэг жилийн хугацаанд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ховорхон авьяастанууд цугларч ур ухаан, авьяас төгөлдөрөө илтгэн харуулсан билээ. Өвлийн дохиог илтгэсэн энэ өдрүүдэд бид “Мөнгөн хундагаар цас аягалахуй” хөгжмийн тоглолтыг алс холын Монгол нутгаас ирсэн хүндэт зочныхоо хамтаар таалан соёрхож байна. Сэвэлзэх салхины дарвуулыг өргөж - Сэтгэл хэмээх төрсөн нутгаа зорьюу Тоглолт бүх хүний сэтгэлийн учгийг хөндөж, та бүхнийг ариусгаж байх болтугай.”
Д.Болдбаатар бид хоёр энэ бүхэнд гайхах баярлах зэрэгцэн “хоёрхон хүнд зориулж, хаа хол Тайпейгээс хөгжмийн энэ нэртэй чуулгыг далайн хөвөөний сүмд урьж тоглуулж байгаа нь гайхмаар боловч, яруу найраг хийгээд соёлыг нэн хүндэтгэн дээдэлж байгаагийн илэрхийлэл юм даа хэмээн хэлэлцэж суулаа.
Бийбаа хөгжмийн уянгалаг яруухан аялгууг сонсох зуур танилцуулгыг үзвээс, удирдсан “Тогоруут уул”, зохион байгуулсан “Баялгийг бүтээгч бурханы урлаг шашны сан”, бэлтгэл хангасан Юы Юань цайны цэцэрлэг, төлөвлөж хэрэгжүүлсэн Пү Инь соёл урлагийн компани, концерт тоглосон Тайпейгийн Мо Чинь оркестр гэсэн байв. Хөтлөгч бүхий л зориулал үгээ Монголын зочид бидэн рүү хандуулж, цэцгийн баглаагаа илгээсээр байлаа.
Эртний Энэтхэгийн домогт энэ ертөнцийн эзэн Брахма тэнгэрийн охин Сарасвати хэмээх яруу найргийн бурханы тухай гардаг. Сарасвати нь төвдөөр Янжинлхам, монголчилбол яруу найргийн Эгшигт охин тэнгэр гэсэн үг болой. Янжинлхам бурхан мутартаа бийбаа хөгжим барьсан байдаг бөгөөд шүтсэн хүмүүний дотоод сэтгэл ярууслаар дүүрч, мөнхийн арван найман насны ариун гэгээн чанарыг олж, бийбаа хөгжмийн аялгуу мэт хэлний уянгат чимгийн эзэн болдог гэж сонссон билээ. Бийбаа Энэтхэгээс гаралтай бөгөөд Хятадад дэлгэрээд 3000 орчим жил болж байгаа гэж байна. Бурхан багшийн амьд сэрүүн байх үед бийбаа Хятад газар заларч ирсэн болтой. Яруу найргийн бурхан бийбаа хоёр олон мянган жилийн шүтэн барилдагатай ажгуу. Тэр оройжин бийбаа хөгжмийн яруу аялгууг сонсож, яруу найргийн тэнгэрт аялахын хамт бидэн хоёрт зориулан энэ олон байгууллагын хүмүүс ямар их бэлтгэл хийснийг харахаар санаа зовмоор байлаа.
Алив нутаг оронд өөрийн бэлгэдэлийн цэцэг байдаг. Эндэхийн бэлгэдэл нь цахирмаа цэцэг байлаа. Сүмийн шатны чимэглэлээс эхлээд, бурханд өргөсөн таримал цэцэг бүгд цахирмаа. Модны ёроол, ойн чөлөө тэр аяараа цахирмаа. Цахирмаа ингэтлээ их ургадаг газар уу, аль яруу найраг, бийбаа хөгжим, гэгээн гэрэлт сэтгэлийн ахуйд дэлгэрсэн бурханы инээмсэглэл үү? Модон дундуур алхаж явтал нэгэн ер бусын жиргэх, жирхрэх дуу солонго татуулан хааяа тасалдах боловч, моддын цуурайгаар холбогдон үл тасалдан сонсогдов. Юуны дуу болохыг Юй Си-гээс бас л сониучирхав. Юй Си анд миний тэмдэглэлийн дэвтэрт харандаагаар бичиж өгөөд
-Энэ амьтан гайхамшигтай яруу дуугарч байна. Түүний амьдрах нас нь ч төгс ч байгаа нь энэ гэв. Нээрээ амьдралын эцсийн үг л хамгийн хүчтэй, сүүлчийн дуу л хамгийн сонсголонтой байдаг даа. Миний эрхэм сайн нөхөр их найрагч Д.Нямсүрэн маань “Яаж би Амитаба шиг, Үхэл гэгч амьдаасаа агуулгатайг мэдэх вэ?” хэмээн амьд сэрүүндээ дуулсан нь бий шүү дээ хэмээн бодож явлаа.
Тэрбээр маргааш нь үдийн зоог барихаар ирэхдээ надад нэгэн ер бусын сонин бэлэг авчирлаа. Бэлэгтэй туузыг задалбал дотроос нь царс модон хайрцаг гарав. Хайрцагны тагийг онгойлговоос дотроос нь бөмбөрцөг хэлбэртэй шилэн гуу гарлаа. Түүний шилэн тагийг онгойлговол цахирмаа цэцгийн дэлбээн дээр суусан хүрэлзгэнэ. Тэрбээр тайлбарлаж өгүүлсэн нь:
-Хүрэлзгэнэ хэдэн сар нэн уянгалаг дуугаар жирхэрч байгаад авгалдайгаа газарт булдаг юм. Газарт хадгалсан авгалдайнаас 17 жилийн дараа хүрэлзгэнэ төрнө. Хуяган дотор бие бойжсон хүрэлзгэнэ өдлөн ниснэ. Гуравхан сарын амьдралтай энэ гайхамшигтай амьтан дуу нь улам яруусан ярууссаар дуусдаг болой. ..хэмээвэй.
Хүмүүн хийгээд зөв сэтгэл, бурхан хийгээд бийбаа хөгжим, цахирмаа цэцэг хийгээд уянгалан дуулагч хүрэлзэгэнэ, орчлонгийн яруу сайхан юмс бие биеийг шүтэн оршиж, аль алинаасаа хамааран, нэгэн их цогт төгөлдөр утга санааг зангидан сүлжих буюу. Тэр нь яруу найраг л юм даа.
Баялагийг бүтээгч сүмийн соёлын ордонд өдөржин шүлгээ уншлаа. Соёлын ордоны тайзнаа нуурын уянгат шагшуургыг авчирч эгнүүлэн тавьсан нь эгээ л бидний дуулдаг “хар ус нуурын шагшуурга” гэлтэй. Тайваны Соёл яруу найргийн корпорациас миний яруу найргийн DVD хийхээр найман шүлгийг сонгож яруу найрагчийн өөрийн дуу хоолойгоор унших орчинг бүрдүүлсэн нь энэ. Ширээн дээр гэрэл тусган, тайзны гэрлийг унтраахад шагшуурга нь нэн сүртэй харагдаад сартай шөнө нуурын хөвөөнд шүлэг бичиж буй мэт яруу найргийн тэнгэрлэг орчинг буй болно. Үзэгчийн суудалд Юй Си, манай Д.Болдбаатар, Юй Си-гийн уран бүтээлийн багийн арван хэдэн залуус. Тогоруут уул” сэтгүүлийн хэвлэн нийтлэгч Ван Чин Мэй, хэвлэлийн ерөнхий редактор Тай Сао Чин, сүмийн урлагийн мастер Тон Дуо, мөн Ли Шү Цай, Ши Юү Син, Боби Лин, Цай Ди Шэн.. Нам гүм…Би урьд нь бичлэгийн танхимд өөрийнхөө дуу хоолойг ийм тод мэдэрч, яруу найргийнхаа дотоод орчлон руу ийм гүн нэвтэрч байснаа санахгүй л байна…
Тайваныг “Formosa” буюу Эрдэнэсийн арал хэмээн нэрлэсэн нь учиртай. Цахирмаа цэцгийн цагаан дэлбээтай хаш чулуу ижилсэж, улаан дэлбээтэй нь шүр адилсмуу. Хаш хийгээд шүр бол энэ тивийн бас нэгэн чимэг нь юмаа.
Биднийг буцахын урьд үдэлтийн зоог барьсан газар бол Юй Си-гийн гурав дахь урлан болой. Тэнд би Юй Си-гийн ном, уран бүтээлдээ зориулж бүтээлгэсэн хориод хаш тамгыг сонирхож зогсохдоо дорно дахинд бичиг номыг дээдлэх соёл нэн өндөр хөгжсөнийг, бас түүнээ хадгалан уламжилж яваад үнэхээр бахархаж билээ.
Тамганы нь тос гэж зүгээр л улаан будаг биш ээ. Шүр тэргүүтэн улаан чулууг нухаж уянгат модны тосоор нухаж, наргил, азуй, сэндэн модны анхилуун үнэр хийгээд шим шүүсийг шингээн эрдэнийн чанар оршооно. Чухам ийм л эрдэнийн дээд утга чанарыг зохиол бүтээлдээ шингээж өөрийн яруу найргийн тэнгэрлэг ертөнцийг бүтээгч эрхэм хүмүүнтэй түүний эрдэнэсийн арал – эх оронд нь аялсан долоон өдрийг би догдлон дурсмуй.
Тайваны хааны ордон музейн хаш танхимд би Юань Улсын хаад, бичгийн түшмэдийн хаш тамга, бичиг соёлын хэрэгслийг гайхан шагширч, Хубулай хааны атгаж байсан хасбуу тамга, Пагва ламын номын тийзийн дэргэд алмайран догдолж зогссоноо ч би одоо тодоос тод санаж байна. Ер нь дорнын эрдмийн соёл нэн өндөр бөгөөд ном бичгийнхээ зүйлд эрдэнийн дээд утгыг шингээх болой.
Тайваны аялалын туршид сэтгэл татсан нэгэн чухал санаа гэвэл, Азийн бар болсон энэ орны үсрэнгүй хөгжлийн нууцын тухай төрсөн сэтгэгдэл байлаа. Өнөө үеийнхэн хөгжил цэцэглэлт нь баян чинээлэгийн тухай ярихдаа үйлдвэр, уурхай, ашигт малтмал, наймаа худалдааны бодлогын талаар л ярьдаг. Харин би энэ орны хөгжил, мандал цэцэглэлт, ялангуяа хүмүүсийнх нь оюун соёлын дэвшилтэй холбоотой юм байна гэж ойлголоо. Яруу найрагчид нь л гэхэд бичихийн зэрэгцээ зурна, хөгжим зохионо, ер нь л юм юмтай. Бичгийн соёлоо дээдлэх, урлагийг эрхэмлэх, үгийн үнэ цэнийг өргөн хүндлэх оюунлаг хүмүүсийнх нь өндөр боловсрол улс орных нь хөгжлийн нэгэн эрдэнэсийн чимэг нь мөн ажгуу.
Ихээхэн өргөн утгаар хэлбэл Тайван орон тэр аяараа Юй Си-гийн урлан, Юй Си өөрөө Тайваны нэрийн хуудас юм даа гэж болмоор.. Тэрбээр өнөөдөр дэлхий даяар ихээхэн нэр хүндтэй цууд гарсан яруу найрагч, зохиолч. Роман, яруу найраг, хүүхдийн зохиол бүх л төрлөөр бичнэ. Бас зураач хөгжмийн зохиолч, фото урлагийн гайхамшигт мастер. Философичийн мэргэжилтэй энэ хүн бүхий л амьдралаа яруу найраг хийгээд түүний урлагийн бүхий л төрөл зүйлтэй найрсах тэрхүү үнэт соёлыг цогцлоон бүтээхээр бурханаас заяасан мэт. Зохиолоо бичиж байхдаа үсэг бичгийн зураас татлага нь утга гүн, уран зохиролт зураг болоод явчихна. Түүнээс зураачид шууд л уран зургийн онгодоо дуудаж, бийр бэх нийлнэ. Хөгжмийн бүтээлд зориулсан санаануудаа илэрхийлсэн таталбарууд нь мөн л төдөлгүй ноотонд бууж, концертын тайзнаа хувирна. Ийм ид шидлэг яруу найрагч. Тэрбээр Тайваны үндэсний хөгжмийн “Алтан аялгуу” наадамд дээд уянгыг бүтээсний төлөө дөрвөн удаа тэргүүн шагнал хүртэж байв. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх “Алтан медаль” нэг дэх дугаарын шагналыг уржинан түүнд гардуулсан бол өнгөрсөн жил Дэлхийн яруу найргийн “эрхэм дээд шагнал”-ыг түүнд олгож, эгшиглэнт алтан титэмийг залсан билээ.
Баялагийг арвижуулагч сүмийн соёлын төвд түүний дөрвөн роман, драмын бүтээлийн нэг, яруу найргийн арван дөрвөн боть тавиастай байсан бөгөөд хөгжмийн бүтээл болон уран зохиолын CD, DVD альбом бол хэдэн арваараа байсан. Тэнд ирэгсэд уут уутаар нь худалдан авч байхыг бид хоёр нүдээрээ үзсэн юм. Зохиол бүтээлийн нэрийг нь асуувал бас л сонин… “Сараар наадах хос загас”, “Амарита”, “Тэнгэрийн шүүдэр”, “Шагшуурган дундах цагаан морь”, “Хяруу унахын дуулал”, “Үсгээр наадах жараахай”, “Шидэт цэцгийн дуу” гэх мэт. Яруу найрагчийн эцгээс өгсөн нэр нь Хун Чин Юү. Уран бүтээлийн нэр нь Юй Си. Юй Си гэж “горхи” ба “загас” гэсэн үг бөгөөд түүний багш Ло Фү нь энэ нэрийг хайрлахдаа горхиор эхлээд далайд хүрэхийг бэлгэдсэн буй заа. Бяцхан горхиос эхэлсэн тэрбээр одоо дөрвөн далайг нэгэнт гаталжээ.
Юй Си Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор цлоыг 2002 онд хүртэж, Дэлхийн Яруу Найрагчдын XXIII Их хурлын хүндэт Ерөнхийлөгчөөр ажилласан бөгөөд Одоо Дэлхийн Яруу Найрагчдын Их хурлын Олон Улсын хороог тэргүүлж байна. Түүний эрхлэн хэвлүүлдэг “Тогоруут уул” – XXI зууны олон улсын индэр” хэмээх сэтгүүл нь өнөөдөр олон улсын урлаг соёлын амьдралын эрхэм хүндтэй индэр болсоор байна. Юй Си найрагч болон түүний анд нөхөд нь манай хятад хэлний орчуулагч Д.Болдбаатарын хэлний мэдлэг, орчуулах авьяасыг гайхан шагшиж байсныг дурдах хэрэгтэй. Би Д.Болдбаатарын ялангуяа эртний хятад хэлийг гарамгай эзэмшсэн хийгээд түүнээ монгол хэлний яруу сонсголонт үг ба эгшиглэнгээр шууд буулган цэцлэх эрдмийг урт аяны замд дахин бишрэв. Монголынхоо эрдэм оюуны гялалзах очир алмаасыг Богд уулынхаа бэлд бус Номхон далайн аралд дахин танин мэдэхдээ энэ мэт эрдэнэсийн гэрэлт чуулган болсон эрдэмт хөвгүүдээ төр түмэн минь танихын хамт улсынхаа хэрэгт жолоодон оруулаасай хэмээн бодож явснаа жич хэлсүгэй.
Үсэг бичигт ард түмний сэтгэлгээний мянга мянган жилийн соёл, оюуны эрхэм нандин гэрэл гэгээ нь шингэж түүнийг бичих, дэлгэх, дээдлэх бүрий ариусан гэгээрүүлэгч эрчимт цацрагийг түгээнэ. Эрдэнэт номын үсгийг хүмүүн төдийгүй тэнгэр бурхан богдос ч уншина.. Эрдэнэт номын үсэг уншигдах, харагдах, танигдах бүрий түүнээс мянган утга, түмэн гэрэл цацарна. Бичиг соёлоо дээдлэгч улс үндэстэн өөдлөн дэвждэгийг би ийнхүү нүдээрээ үзлээ.
Бэлгэдэхүй нь өөртөө агуу их боломжийг агуулдаг ажгуу. Хүмүүн нь өмч хөрөнгө, эд баялагтаа сагаж огсойх бус, харин эрдэм номын гэрэл доор сэтгэлээ тогтоож, оюуны баялагтаа шүтэж тэнгэрлэг амьдарах жамтай буй заа.
Хүмүүн тогтвоос тэнгэрийг ялахын учир энэ буюу.
Г.МЭНД-ООЁО
2006,4,26
Subscribe to:
Posts (Atom)