НЯМСҮРЭН СУДЛАЛЫГ ЭХЛҮҮЛЬЕ

“СҮМИЙН ШИРЭЭНИЙ ЛАА ШИГ ШҮЛГИЙН МӨРҮҮД ГЭРЭЛТЭХ” НЯМСҮРЭН СУДЛАЛЫГ ЭХЛҮҮЛЬЕ

Монголын утга зохиол эрүүлээр сэргэн идэвхжиж, хөгжил дэвжлийн шинэ нэгэн цаг үед хүрч ирээд байгааг сүүлийн үед болж өнгөрсөн хэд хэдэн үйл явдал, тэмдэглэлт ойн арга хэмжээнүүд илтгэж байна. Дэлхийн яруу найрагчдын 26-р Их хурлыг манай улс амжилттай зохион явуулсан нь Монголын утга зохиол, яруу найргийг дэлхийн тавцанд хүргэхэд томоохон чухал алхам боллоо. Энэ үеэр Их эзэн Чингис хаанд зориулсан яруу найргийн уралдаан болж, бас Их Монгол Улс байгуулагдсаны 800 жилийн ойн арга хэмжээний хүрээнд Монгол туургатан зохиолч, яруу найрагчдын Их наадам хийсэн нь олон улсын шинжтэй томоохон үйл явдлууд болсон билээ. Мөн өнгөрсөн оны 11 дүгээр сард их зохиолч Д.Нацагдоржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг дотооддоо төдийгүй гадаадад, тухайлбал БНХАУ-д, бас Японд тодорхой хүрээнд тэмдэглэсэн нь Монголын шинэ үеийн утга зохиолыг, түүний гол төлөөлөгчийг олон улсын тавцанд хүргэн таниулах үйлсэд нэгэн чухал алхам болов.

Жил бүрийн 3 дугаар сарын 21-нд Олон улсын яруу найргийн өдрийг манай оронд тогтмол тэмдэглэдэг болж, энэ үеэр утга зохиол, яруу найргийг өргөн хүрээтэй сурталчлан таниулдаг, судлан шинжилдэг сайхан уламжлал жишиг тогтож байна. Энэ мэтчилэнгээр Б.Ринчен, Ч.Лодойдамба, Р.Чойном, О.Дашбалбарын мэндэлсний ой арга хэмжээ, номын баяр, судлал шинжлэлийн үйл ажил идэвхтэй сэргэн хөгжих сайхан хандлагатай болж байгаа нь нэн талархууштай. Монголын Зохиолчдын Хорооны үйл ажиллагаа дотооддоо олон янзын өгөөжтэй ажил үйлс зохион хэрэгжүүлж, гадаад харилцаагаа идэвхтэй өргөжүүлэн тэлж, олон улсын хэмжээнд нэр хүндтэй болж, “Утга зохиол” сонин, “Цог” сэтгүүл сэргэн тогтмол хэвлэгдэх болсны дээр ҮЧЗХ, Соёл, Яруу найргийн Академи болон “Р.Чойном” сан, “Н.Банзрагч” сан, ГУНУ, “Хүрээ хөвгүүд” зэрэг байгууллага, сан, бүлгэмдэл, урсгалууд ч үйл ажиллагаагаа тогтмолжуулж байна. “Болор цом”, “Мөнгөн цом”, “Утгын чимэг”, “Цагаан уул”, “Алтан дигваранз”, “Хүрэл тулга” зэрэг хүүрнэл зохиол, яруу найргийн наадмууд урьдын адил байнга зохиогдож, уран зохиол, орчуулгын ном олноор хэвлэгдэн гарах болсон зэрэг нь эерэг нааштай үзэгдэл мөн.

Энэ бүхний ээлжит нэгэн жишээ нь Дорнын их шүлэгч, дорнод Монголын дууч гэж хүлээн зөвшөөрөгдөж, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч гэж цоллуулан мөнхөрсөн Данзангийн Нямсүрэнгийн уран бүтээлд зохиулсан энэхүү эрдэм шинжилгээний хурал болж байна. Энэ удаагийн хурал дээр би юуны өмнө хоёр зүйлийг та бүхний сонорт хүргэх гэсэн юм. Энэ бол Д.Нямсүрэнгийн амьдрал, уран бүтээлийг хамтад нь судлан шинжлэх явдал чухал болохыг хэлэх гэсэн хэрэг юм аа. Өөрөөр хэлбэл нэгдүгээрт түүний уран бүтээлийн судалгаа, хоёрдугаарт түүний амьдрал үйлс, намтрыг нь судлан тодотгох явдал болж байна.

Нэгдэх зорилт нь ойлгомжтой. Аливаа томоохон уран бүтээлчийн бүтээл туурвил бол зөвхөн тэр хүний төдийгүй ард түмний өмч, ард түмний соёлын өв санд орсон байдгийн жишгээр бид түүний уран бүтээлийг анхааран судалж, зохих ёсны байр суурийг нь эзлүүлэн мөнхжүүлэх ёстой. Нямсүрэнгийн яруу найраг гэж чухам юу юм, ямар өвөрмөц онцлог, ямар өөрийн гэсэн дүр төрх байна, Монголын яруу найрагт юу хийв, үзэгдэл болов уу, шинэчлэл болов уу? гэх мэтээр өргөн хүрээтэй онолын болоод практик ач холбогдол бүхий судалгаа хийх ёстой. Хэн нэгэн уран бүтээлч шинэчлэл хийнэ гэдэг үнэндээ ховор зүйл. Миний хувьд Нямсүрэнгийн яруу найргийг Монголын яруу найргийн ертөнцөд үзэгдэл болсон зүйл гэж дүгнэмээр байдаг юм.

Хоёрдахь зорилт нь гэвэл найрагчийн амьдрал, намтрыг судлан тодотгох явдал. Үүнийг би бас тулгам асуудал гэж үзэж байна. Яагаад гэвэл манайд аливаа уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа тун бүдэг бүрхэг, дутуу дулим байдаг, эсвэл ерөөсөө хийгдээгүй өнгөрдөг. Цаг хугацаа өнгөрөх тусам уран бүтээлчийн энэ талын судалгаа нэхэгдэн шаардагддаг атал түүнийг нөхөж хийх боломж бололцоо нэгэнт өнгөрсөн байх нь олонтаа. Өнгөрсөн оны хоёрдугаар хагасаас эхлэн энэ оны эхнийг хүртэл бид Д.Нацагдаржийн мэндэлсний 100 жилийн ойг нэлээд өргөн тэмдэглэлээ. Гэтэл түүний амьдрал, намтартай нь холбоо бүхий олон зүйл тодорхойгүй болчихсон байгаа нь харамсалтай байна. Энэ мэтээр өөр олон уран бүтээлчдийн намтрын судалгаа дутуу дулимаг байгааг та бүхэнд сануулмаар байна.

Д.Нямсүрэнгийн намтрын судалгааг бид өнөөдөр л сайн хийж авах хэрэгтэй юм. Түүнтэй нэгэн цаг үед амьдарч, түүнтэй учирч, уулзан, найзалж нөхөрлөж явсан үе тэнгийнхэн, анд нөхөд нь, бас амраг хань, үр хүүхэд, ах дүү хамаатан садан нь амьд сэрүүн байгаа энэ цаг үед л та бид амжиж энэ судалгааг хийж, намтрыг нь тодотгон тогтоож авах боломжтой юм. Тэгэхгүй бол цаг хугацаа улиран одох тусам олон юм мартагдана, дурсамж дурдатгал өөрчлөгдөнө, бодит баримт, цаг тооллыг мартаж будилахад хүрнэ. Чингэсээр тавин жил, зуун жилийн дараа бид Нямсүрэнгийн намтрыг эргэн судалья гэхүл даанч хожуудаж оройтох болно оо. Тиймээс тавь, зуун жилийн дараах монгол уншигчдад энэ хүний тухай өнөөдөр бид өөрсдийн мэдэх, таних бүхнээ тэр хэвээр нь хүргэхийн төлөө үүнийг хийх хэрэгтэй билээ.

Түүний намтар, уран бүтээлийн судалгаа нэлээд аятайхан, нэлээд тодорхой, нэлээд сонгодог хэлбэрээр хийгдэх боломжтой гэж би боддог. Учир нь нэгдүгээрт түүний яруу найраг, дээр хэлсэнчлэн Монголын яруу найргийн ертөнцөд нэгэн үзэгдэл болж чадсан гэж давтан хэлмээр байна. Энэ тухайд тал бүрийн их судалгаа, шинжилгээ хийх ёстой. Утга зохиол судлаач, шинжээч нар тогтож судлан, энэ талаар нэлээн тодорхой гаргаж ирэх байх гэж бодож байна. Тиймээс энэ удаад би олон зүйл ярихгүй. Товчхон хэлэхэд Нямсүрэнгийн яруу найргийг судлахад олон зүйлээр судалгаа хийх хангалттай судлагдахуун бий. Нэгдүгээрт шүлгийн хэлбэрийн судалгаа, хоёрдугаарт утгын судалгаа гэхэд л өчнөөн ихийг ярьж болмоор байдаг бөгөөд энэ бүхнийг нэгтгээд үзэхэд л түүний яруу найргийг би Монголын эртний сонгодог яруу найргийн үргэлжлэл, залгамж чанартай гэж боддог.

Тухайлбал, утгын талаас нь гэхэд л орчин үеийн манай яруу найрагт бараг орхигдсон байсан гүн утга, далд буюу ёгт утга гэгч зүйл Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт дахин үзэгдэж, эргэж сэргэн орж ирсэн явдал. Дорно дахины яруу найрагт эртнээс голлох байртай явж ирсэн энэ зүйлийг өнгөрсөн зууны хорь, гучаад оны үест шинэ монголын шинэ утга зохиолд өвлөн авч үргэлжлүүлэн хэрэглэх гэж оролдсон С.Буяннэмэх нарын ахмад уран зохиолчид үзэл суртлын хатуу ширүүн шуурганд өртөж, дарагдан тасарснаас хойш төчнөөн хугацаа өнгөрсний дараа ийнхүү Нямсүрэнгийн найраг шүлэгт үзэгдэж эхэлсэн нь маргаангүй үнэн билээ. Жишээлбэл: “Ламын ирэхүйд” гэж ийм нэг шүлэг нь бий:

Бядагч дүүгийн ирснийг асууваас
Лам шувууны улирал гэвэй.
Бяларын модноо суугчийг сонирхвоос
Бодь гөрөөс хэмээвэй.

Болор жүнзэнд,
Хэлгий шувуу орсон үдэш
Бодол мэт ээ.
Болсон цайнд,
Нэгэн өвс хөвөх нь
Бон-Аагийн навч аа...
Энэ шүлгийн нэлээд сэтгэж, ухаж байж, бас шавь нь, дүү нь гэгдэж, найрагчтай ойр дотно явсан олон залуу шүлэгчдийг нь мэдэж байж сая утга санааг нь гадарлах бол уу гэж бодогддог юм. Т.Содномнамжил, Г.Батбаатар гээд даяанчлан бядан явдаг лам шавь дүү нар түүнд байсан гэдэг. Харин Бяларын модноо суугч Бодь гөрөөс бол найрагч өөрөө юм. Нэгэнтээ тэд уулзаж учраад яруу үгсийн тэнгэрлэг үйлийн тухай цэцэн мэргэнийг уралдуулан хэлэлцэж, болор жүнзээр сархад зооглон хэл ээдэртэлээн хөлчин согтоцгоож, яруу найраг хэмээх энэ тэнгэрлэг ариун үйлийг эрхлэгч шүлэгч эрхэмүүдэд л заяасан тэр жаргал цэнгэлийг эдлэн суусан нь хожим нь бодол зүүдэн мэт санагдах ажээ. Өдгөө аягатай цайгаа оочлон, өнгөрсөн тэр гэгээн учралыг эргэж санан, нэхэн дурсаж суухуй цайнд нэгэн өвс хөвж үзэгдэх нь үл ухагдам нууцлаг Бон-Аагийн навч байх авай...

Бүр 1983 онд бичсэн “10 дугаар сард” гэдэг өөр нэг шүлэг байна:

Түүнийг бид эрэгт хайгаад олсонгүй,
Хаанаас ч олсонгүй.
Алсад гялбаа л цахиж байсан.
Төмөр замын модон гүүрэн дээр зогсох
Өндөр цагаан сар л харин
Торгоноос торгон нэгэ өмсгөл л
Аравдугаар сарын лянхуа навчистай цугтаа,
Гэрэлт сонын сүрэгтэй цугтаа
Гэгээн голын гүвэлзээгээр
Гэнэт алтан завь болоод одсон гэвэй...
Энэ мэтчилэнгээр Нямсүрэнгийн шүлэг найрагт нарийвчилсан, гүнзгий ажиглалт судалгаа үгүйлэгдэж байна. Ер нь бодоод байхад Нямсүрэн бол жинхэнэ яруу найраг хэмээх энэ хүн төрөлхтний оюуны тэнгэрлэг ариун үйлийг жинхэнэ сонгодог утгаар нь, жинхэнэ дорно дахины уламжлал заншлаар нь, жинхэнэ яруу найрагч хүний зүрх сэтгэлээр, өөр эсэн бусныг үл анзааран, өөр эсэн бусанд үл сатааран, насан турхруу үнэнч явж, үйлдэн бүтээсээр тэнгэрт хальсан, яах аргагүй тэнгэрлэг нэгэн шүлэгч байсан авай. Одоо цагт ийм хүн, ийм найрагч нэн ховорджээ. Энэ бол цагийн жам ч юм, бас авьяас, хөдөлмөрийн хосолсон үр шим ч ингэж бусдаас ялгаран цолгорон гарч ирсэн хэрэг мөн буй заа.

Тэгвэл түүний намтрын талаас судлууштай зүйл бас бий ажээ. Их утга зохиолын, түүний дотор яруу найргийн ертөнц дэх бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөл Нямсүрэнгээс хол хөндий байгаагүйг бид гаргаж ирж судлах ёстой. Александр Пушкин болоод түүний найз нөхдийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай, Иван Бунин тэргүүт өрнөдөд дүрвэн гарсан Оросын мөнгөн үеийн яруу найргийн төлөөлөгчдийн хүний нутагт үерхэж нөхөрлөж явсан тухай, Лев Толстой, Антон Чехов хоёрын тухай, Марина Цветаева болоод Анна Ахматова нарын тухай, дал наяад оны орос-зөвлөлтийн яруу найрагт цахиур хагалж явсан Евгений Евтушенко, Белла Ахмадуллина, Булат Окуджава, Роберт Рождественский... нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай, германы их найрагч Хенрих Хайне, Фридрих Шиллер хоёрын тухай, эсвэл одоогоос мянга хол илүү жилийн тэртээх эрт дээр үеийн дорнын их шүлэгч Ли Бай, Дү Фү, түүнчлэн Ван Вэй, Мэн Хаорань, Бай Зюй И нарын үерхэл нөхөрлөлийн тухай бид бахархан бахдан сонирхдог билээ. Ер нь дэлхийн утга зохиолын түүхэнд их бичгийн хүмүүсийн үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа нэлээд гол чухал, сонин сайхан сэдэв болж байдаг.

Д.Нямсүрэн ч энэ талаар судалгааны бэлээхэн сэдэв юм. Дарьгангын гурав буюу “Монгол найргийн гурвал” гэж ч нэрлэж болохоор Д.Нямсүрэн, О.Дашбалбар, Г.Мэнд-Ооёо гурвын хүж барилдсан ахан дүүсийн үерхэл нөхөрлөл, нэг нутгаас мэндэлсэн уран бүтээлийн гурван цул их авьяасын үерхэл нөхөрлөлийн тухай судалгаа сонин сайхан байх нь дамжиггүй төдийгүй одоо л үүнийг амжиж хийх ёстой зүйл яах аргагүй мөн бөлгөө. Олон жилийн дараа энэ үерхэл нөхөрлөл улам их үнэ цэнд орж, сонирхож сураглах гэхэд үзэх юм олдохгүй байх ахул хэрхэх билээ? Ийм л учраас бидний өмнө хийх юм их байна, энэ бол бидний сайн дурын хэрэг төдий зүйл биш, харин үүрэг хариуцлага мөн.

Өвлийн гол усныхаа эгшиглэн цагаан дунг сонсмуй...

хэмээн хөгжмийн аялгуу мэт уянгалан эхэлдэг нэргүй нэгэн шүлэгт нь ийм хэдэн шад мөр байх юм:

Гурвуулаа байлаа гэж Мэнд-Ооёо, Нямсүрэн хоёр дуулмуй.
Гурван марал од тэнгэрт зэрэгцэн оршихын бэлгэдэл юу вэ?
Гүйгээд очмоор Наран-Булгийн жаахан Хандмаа минь дээ,
“Гүнгийн зуугийн гэгээний алтан сургаалийг” би лзохиосон юм шүү дээ,
Гүйцээгээгүй орхисон учраас Дашбалбар дүү минь
алга болсон юм даа...

гэж бичсэн нь ийм л тэнгэрлэг гэгээн утга учиртай байгаа буй заа.

Түүнийг амьдад нь урам хайрлаж магтаал, урамшууллын үгээ харамгүй хийгээд жинтэй хэлсэн цөөн хүний нэг бол мөнөөх Дарьгангын гурвалын нэгэн болох О.Дашбарбар агсан болой. “Сэтгэлийн байгаль буюу Данзангийн Нямсүрэн” хэмээх томоохон хөрөг нийтлэлдээ тэрбээр түүнийг олон талаас нээн гаргаж ирсэн билээ. Тэр нийтлэлд Нямсрэнгийн дүр төрх, ааш аягийн тухай ингэж бичжээ: “Тэр ер нь олигтойхон ч ярьж чаддаггүй билээ. Ажаад байхад бичиж чаддаг улс ярьж чаддаггүй, ярьж чаддаг нь бичиж чаддаггүй юм шиг санагдана. Амаараа гайхалтай сайхан бэлэн цэцэн үг урсгадаг ч, олигтой шүлэггүй хэрнээ олон түмэнд ихэд хүндлэгдсэн хүн бий. Ер бусын шүлэг бичдэг ч, юу ч ярьж чаддаггүй учраас хэн ч тоодоггүй хүмүүс бий. Миний мэдэхээс их Б.Явуухулан, эдүгээ цагийн шилдэг шүлэгч Д.Нямсүрэн хоёр түг таг гээд олигтой ярьдаггүй, хэрэг болгож уулзахаар очсон хүнд бол их санасан газар есөн шөнө хоосон гэдэг шиг бүлгээ...” Тийм ээ, дорно дахины эртний мэргэн сургаалд нээрээ л “Ярьж чаддаг хүн хийж чаддаггүй, хийж чаддаг хүн ярьж чаддаггүй” гэсэн байдаг нь чухам ийм л үнэн буюу.

Одоо Нямсүрэнгийн шүлэг найргийн агуулгын талтай холбоотой хэдэн зүйл хэлье. Гунаажавын Аюурзана нэгэнтээ “Философийн шүлгүүд” гэдэг нэр томьёог монголын яруу найрагт оруулж ирсэн билээ. Энэ бол тун чухал асуудал. Яруу найргийг утга агуулгын хувьд ерөнхийд нь ахуйн шүлэг, философийн шүлэг гэсэн үндсэн хоёл зүйлд хуваан авч үзэж болно.

Тэгвэл Нямсүрэнгийн уран бүтээлд ахуйн утгатай шүлэг ч бий, философийн буюу гүн ухааны утгатай шүлэг ч олон бий. “Амитаба”, “Үзэсгэлэнт чанар”, “Цаг болж нөхцөл бүрдэхэд”, “Үргэлж мөнх, үргэлж залуу өдрийг үзье”, “Дөрвөн цаг”, “Амирлангуйн сүүдэр”, “Үйлийн үр”, “Арван хоёр үзэмж”, “Би цас болно” гэх зэрэг олон шүлэг болоод өвсний тухай бичсэн нэргүй дөрвөн мөрт шүлгүүд нь энэ төрөлд хамаарах ажээ. Тухайлбал түүний “Цаглашгүй” гэдэг шүлэг байна. Энэ бол философийн шүлгийн шилдэг жишээ мөн. Найман бадаг бүхүй энэ шүлгийг үзэхэд “Өвсөн овоохойн өвгөн” гэгдсэн Японы алдарт шүлэгч Мацуо Басёгийн гайхамшигт хайкунууд, мөн “Өвсөн гэрийн гунигт дууч” Нангиадын их шүлэгч Дү Фүгийн эмгэнэлт уянгууд, Түвдийн далай лам Цаньянжамцын янагийн дууллууд, ноён хутагт Данзанравжаагийн “Үлэмжийн чанар”, Өвөрлөгчийн их зохиолч Инжиннашийн гүн ухааны цэцэн цэлмэг шүлэг найргуудтай агаар нэгэн болох нь мэдэгддэг юм аа.


ЦАГЛАШГҮЙ

Үзэсгэлэнт галбарвасанд Галбингын янаглан эгшиглэх цаглашгүй
Үзүүрсгэн дээлийн дотоод хормой шүүдэрт норох цаглашгүй
Үзэм болоод чавганы исмэлийг амсахын зуур согтох цаглашгүй
Үүлэн сүүдэр дайраад өнгөрөхийн завсар хасын үзэгдэх цаглашгүй...
гэж эхэлсэн энэ шүлэг цаашлах тусам гүн ухааны гүн сэтгэлэг, гүн мэдрэмжээр улам баяжин төгөлдөржиж байна. Энд уг шүлгийг бүтнээр нь дурдах нь илүүц биз. Харин өөрт төрсөн нэгэн сэтгэгдлийг жишээлэн хэлье:

Марал мичид гудайх шөнийн тэнгэрээд бөртэ чоно улих цаглашгүй
Манхайн цайх үүрийн улаан туяанд Манжуурын толгод
ногоорох цаглашгүй
Гоо марал тэнгисээс ирж Дэлүүн болдогт хужирлах цаглашгүй
Долоон зуун жил туж солонго татах Бурхан-халдун уул цаглашгүй...
гэж дуулсан шад мөрүүдээрээ л гэхэд энэ шүлэг өнгөрсөн онд болсон Дэлхийн яруу найрагчдын Их хурлын үеэр зохиогдсон Чингис хааны тухай шүлгийн уралдаанд магнайлан давхих байсан бус уу гэж бодогдном. Энэ мөрүүдэд Хөх монголын мандсан төрийн үүх түүх буй аснаараа бүр үлгэр домгийн балар эрт цаг үеэс эхлэн сонсдож, бидний өвөг дээдсийн үүдэн мэндэлж, нүүж суун ирсэн тэр л уудам их Хээр талын гайхамшигт симфони дуулал мэт дуурьсан эгшиглэсээр, бас түүнээс хойших өчнөөн он жилүүдийн буурал цаг хугацааг нэвтлэн та бидний өлгий болсон Бурхан-халдун хэмээх их Хэнтийн уулс цадиг хайлах мэт туж солонгорон гэрэлтсээр буйг Нямсүрэнгээс өөр хэн олж харав аа?

Философийн шүлгийн тухай цаглашгүй ойлголтод дөрөөлөн улам цаашлая. Их найрагчийн дотнын анд, яруу найрагч Ж.Нэргүй нэгэнтээ бас түүний уран бүтээлийг бүхэлд нь “Өвсний философи” хэмээн томьёолсон билээ. Тийм ээ, Нямсрэнгийн уран бүтээлийг “Өвсний философи” болохыг нь олж харж, оноон нэрлэсэн Нэргүй найрагчид гүн талархал илэрхийлье. Чухам энэ л нэр алдраар Нямсүрэн Монголын яруу найрагт, магадгүй нийт Дорно дахины яруу найргийн ертөнцөд байр сууриа эзлэн мөнхрөх буй заа. Тийм ээ, тэр бол яах аргагүй ”Өвсний философич” байжээ.

Түүнийг сэрүүн тунгалаг байхад нь сэтгүүч Ш.Сүхбаатарын 2002 онд хийсэн нэгэн ярилцлагад Нямсрэн өгүүлэхдээ: “-Миний шүлгэнд өвс, шувуу хоёр их. Тэр хоёр бол шүлгийг дэглэж онгод оруулдаг. Энэ бол шүлгийн нууц. Би өвсийг бөөгийн дуудлага шиг дуудаж шүлгээ бичдэг. Гэхдээ өвсийг яаж амьдруулахаас болдог юм. Унасан хөх өвсийг бодоод бичдэг. Тэгээд нэг юм бүтдэг. Хамгийн гол нь их ажиглалт. Байгаль бол өнгө зураг маяг” гэж хариулсан байдаг. Үүнээс үзвэл тэрбээр бас байгалийн үзэмжийн дууч бөгөөд энэ талаараа Нямсүрэн найрагч, VIII зууны нангиадын их шүлэгч Ван Вэй, дундад зууны үеийн Японы их хайкуч Ёса Бусон, хорьдугаар зууны Оросын алтан гургалдай Сергей Есенин нартай зиндаа зэрэгцэж очно оо.

Нямсүрэнгийн уран бүтээлийг үзэхэд өвсний тухай, өвс дэрс, зүлэг ногооны тухай хэлсэн дуулсан шүлэг, шад мөрүүд өчнөөн олон бий. Тэр бүгд нэгэн сонирхолтой бөгөөд шавхагдашгүй судлагдахуун мөн. Энд би нэгэн шүлгээс нь иш татья. Яруу найрагч Н.Лутбаярт зориулсан “Өвс сулрахад” гэсэн нэртэй шүлгийн сүүлчийн хоёр шад нь:

Бүлэг цагаан дэрсний гэрэл дор би сууж
Бөн бөн будан залгилж дүүгээн хүлээмү...
гэж бий. Энэ гайхамшигт шад мөрүүдээс олон юм сэтгэлд үзэгдэж, сэтгэлийн толинд ургаж, зөндөө ихийг, бүр цаглашгүй ихийг бодогдуулна. Өнгөц харахад шүлэгчийн ахуйг л илтгэх мэт. Бүр тодруулвал үдэш шөнөөр хээр гадаа, бүлэг цагаан дэрсний дор суугаад дүү нараа хүлээдэг дээ гэсэн өөрийнхөө дүр байдлыг л өгүүлэн хүүрнэх мэт. Их хотод шигдэж шингэлгүй, эх орныхоо зах хязгаар нутагт насаа элээн, найраг шүлгээ тэрлэн суусан тэрбээр чухам ингэж л агуу гайхамшигт шүлэг найргуудаа бөн бөн будан залгилан байж, амтат сархад нэрэх мэт тэрлэн бичиж, бас хот суурин газар суудалтай олон дүү нараа ирэхийг хүлээн, харуулдан суудаг байсан буй заа. Тэгвэл энэ шүлэг бас өөр хувилбартай. Дөрвөн мөр болгож бичсэн тэр хувилбарыг нь одоо үзье:

Бөлөг цагаан дэрсний
Гэрэл дор сууж
Бөн бөн нулимсаа унаган
Дүүгээн хүлээмү...

Шүлэгч яагаад ингэж бичих болов оо? Бөн бөн урсах нулимсаа унаган... хэмээж бас л өөрийн буй ахуйг дүрслэн илэрхийлсэн мэт боловч үнэндээ тийм биш юм. Яагаад тэрээр уйлах болов, юу бөн бөн нулимсаа унагахад хүргэв? гэдгийг бид энэ шүлгээс олж, ойлгож, гаргаж ирэх ёстой. Бодоцгооё. Урьд өмнө нь Бөн бөн будан залгилан дүүгээн хүлээдэг байжээ. Цаг улиран одох тусам, магадгүй хүсч мөрөөсч, найдан хүлээсэн дүү нар нь, сэтгэл нэгт анд нөхөд нь сураггүй, ажиггүй, ирэхгүй болохоор хязгаар нутагт ганцаардсан найрагч хүний, бас эр хүний ховорхон нулимс унагаж, түүнээ бөн бөн залгилж суусан бус уу. Энэ бол зөвхөн сэтгэлийн их хайлантай яруу найрагч хүний л дүр төрх, ааш аяг мөн билээ.

Үүнээс ургуулан ихийг өгүүлж болно. Ганцаардал бол үнэхээр аливаа яруу найрагчийн сэтгэлийн ахуй, нийтлэг дүр төрх юм. Ийм жишээ олныг хэлж болно.

Белеет парус одинокий
В тумане моря голубой...

гэж эхэлдэг М.Ю.Лермонтовын алдарт шүлэг бий.

Хөх далайн манан думд
Хөлгийн дарвуул ганцаар цайрна...

гэсэн энэ мөрүүд ганцаардлын тухай өгүүлдэг. Тэгвэл агуу их А.С.Пушкины гайхамшигт шүлэг бий:

Я помню чудное мгновенье,
Перед мной явилась Ты,
Как мимолётное виденье,
Как гений чистой красоты...

гэсэн энэ шүлэг ч бас ганцаардал, ганихрал, хүсэл мөрөөдөл, дурсамж дурьдатгалаар бялхам билээ. Ийм олон олон жишээ татаж болох боловч Оросын сонгодог яруу найргийн хоёрхон жишээгээр хязгаарласу. Энэ дашрамд хэлэхэд бид Орос-зөвлөлтийн агуу их утга зохиолоос хөндийрөх ёсгүй гэж боддогоо та бүхэнд хүргэмээр байна. Монголын шинэ үеийн утга зохиол өдий зэрэгт хүрэхдээ энэ л агуу их утга зохиолын ертөнц дундуур туулж ирсэн билээ.

1998 оны 1 дүгээр сарын 28-ны өдөр Нямсүрэн найрагчийн бичсэн “Болор цомын дараах дууль” гэдэг нэг яруу сайхан шүлэг байх юм. Энэ шүлэгт:

Хаа нэгтээ навчис унах, ус дуслах,
Хананд өлгөөтэй цаганд зүрх минь цохих,..

гэсэн мөрүүд бий. Хүмүн бид тэр болгон зүрхнийхээ цохилтыг мэдэрдэггүй. Тийм ч болохоор цаг хугацаа урсан одож, тэр хэмээр хүмүний амьдрал аж төрөл үргэлжлэн улирч, ертөнцийн жамыг гэтлэн туулан яваагаа тэр бүрий мэдэрдэггүй ажээ. Тэгвэл энэ шүлгийн мөрүүдээс цагийн хэмээр зүрх цохилж байдгийг ухаарч, нэгийг санах шиг болж байна. Цааш нь:

Гүнгэрвааны өмнөх алтан зул бадамлахын цаг дор
Гүмүда цэцэг цоморлигоо сарны туяанд задалдаг.
Гөрөөс буухирах баруун голын бургас
Гүн нойронд минь сэрвэлзэн байгаа нь харагддаг.

Цаг хугацааг хүмүнээс хэсэглэн авсан
Цагаан дэрсний хажуугаар явахад
Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэж
Чоно болоод амьтад түүгээр гүйлдэх нь үзэгддэг...

Сүмийн ширээний лаа шиг шүлгийн мөрүүд гэрэлтэнэ... Яаж ингэж гярхай ажиглаж, яаж ингэж энгүй гайхалтай сэтгэж, бодож олж, бичиж чадна вэ? Энэ бол агуу их авьяасын илрэл, билиг танхай онгодын хур, нөр их оюуны хөдөлмөрийн үр шим буй заа. Тэр жилийн Болор цомд Нямсүрэн найрагч ирсэн шиг санагдана. Бас богинохон дөрвөн мөрт шүлэг уншчихаад зааж өгсөн шүлэгнээс нь өөр шүлэг уншлаа гэж Балбарт зэмлүүлсэн тухай нь сонин хэвлэлд гарч байсан шиг санагдана. Би андуурч байж мэднэ. Гэхдээ л ийм сайхан шүлэг яагаад Болор цомын наадам дээр сонсогддоггүй байв аа? Түүнийг зохиогч энэ эгэл боргилын туйл, энгүүн номхоны үлгэр, Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч яагаад Болор цом дээр шүлгээ уншдаггүй байв аа? Яагаад Мэнд-Ооёо, Аюурзана, Өлзийтөгс, Бадамсамбуу нар Болор цомд ордоггүй юм бэ? Ингээд бодохлоор л, та бид жаахан ч гэсэн шударга, жаахан гэсэн жинхэнэ үнэнээрээ байх юмсан даа. “Шөнийн симфони” хэмээх өөр нэгэн шүлэгтээ:

Улаан хэлтгий сар баруун дээр гарахад муу хэрэг бүхэн мандаад
Улаанбаатарт “Болор цом” надгүйгээр болоод өнгөрдөг...

гэж бичиж суухдаа тэрбээр юу бодож, яасан их сэтгэл хөдөлж, гадагшаагаан биш, дотогшоогоон тэсэрч суусан бол доо? гэж бодогддог юм. Улсын наадам эхлэхэд уясан морьд тогтож ядан дүүхэлзэж, хүчит бөхчүүд дээлэндээ багтаж ядан ханхалзаж байдагсан биш бил үү? Нямсүрэн найрагч тэднээс юугаараан өөр байсан гэж? Харин тэр их оргилуун бадрангуй сэтгэл, огшиж ирсэн цээжний их хүсэл тэмүүллийг ямархан их хүчээр дарж номхотгож суусан бол доо? гэж бодохоос өнөө би түүнээс өршөөл хүлцэл эрэн наманчилмаар байна аа.

Би Нямсүрэн найрагчтай танил байгаагүй. Уулзаж учирч ч яваагүй. Харин “Болор цом”-ын наадам дээр шүлгээ уншиж байхыг нь харж, сонин сэтгүүл дээр шүлгүүд нь гарч, ганц нэг ярилцлага нь нийтлэгдсэн байхыг олзуурхан уншиж, хадгалж явсан л төдий. Бас ерээд оны дунд үеэс түүний шүлэг найргийг бусдынхаас нэг л өөр юм байна гэж ойлгон харж, олж уншихыг хичээж, битүүхэн эрэлхийлж явах болсон билээ. Би бол яруу найрагч биш, харин судлаач хүн, бичгийн хүн. Заримдаа үзэж харсан зүйл, сэтгэлд төрсөн бодол санаагаа цаасан дээр буулгаж, тэмдэглэлийн дэвтэртээ хавсарган хадгалдаг юм. Тэр ч ёсоороо Нямсүрэн найрагчид зориулж хоёр шүлэг бичиж, дэвтэртээ хадсан байх юм. 1996 оны зун гадаадын судлаачтай хамт Монгол орноороо нар зөв тойрон аялахдаа нэгэнтээ Дорнод аймгийн нутагт байдаг Хэрлэн барс хотын туурийг үзээд үдэш шөнөөр буцаж явахдаа санаанд орж тэрлэсэн нэгэн шүлгээрээ энэхүү илтгэлээ төгсгөе:

Д.Нямсүрэнд зориулму.

Тэргэл улаан сар
Талын дээгүүр хөөрөвэй.
Түүний дор Баянтүмэн
Түнэрэн бараантан хоцровой.
Шөнө хугаслан давхихуй
Шүлэг нойрыг үргээж
Элчилгүй их тал
Эцэсгүй мэт үргэлжилнэ.
Эртний хотын туурь
Хэрлэн Барсын цамхаг
Цагийн жамыг үзүүлэн
Харанхуйн думд сүглийх нь
Цадиг хайлах шиг,
Зүүдийн ертөнц өө.
Цамхагийн орой дээгүүр
Цагийн манан хургаж
Буурал түүхийн салхи
Хуугин үлээх шиг ээ.
Цаанаа л нэг гэгэлгэн аяз
Сэтгэл сэмэртэл хайлах нь
Цочин зогтусан бодохул
Чихэнд хоногшсон,
Эрээнцавын эвдрээгүй найрагч
Нямсүрэнгийн шүлэг ээ!..

Тэрбээр Монгол найргийн тэнгэр дэх орчин үеийн сонгодог шүлэгчийн зиндаанд хэлцэгдэх хувьтай нэгэн мөнөөсөө мөн болой. Нямсүрэн судлал өргөжин хөгжих болтугай!




Хэлбичгийн ухааны доктор/Ph.D/ Я.Ганбаатар,
2007 оны 4 дүгээр сарын 7-ны өдөр.