...Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир
Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм.
Өгөх насаа тээж, өнгөрч элснийг буцааж аваад
Өглөг хишиг эдлүүлж хүртээснээ эргүүлж шалаад
Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод үлэмжийн тустайг
Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисч одном.

Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.
Шинэ оны мэнд дэвшүүлье!
Гомбожавын МЭНД-ООЁО

ТҮМЭН АМГАЛАН ЯРУУ НАЙРАГЧ

Нэг. Эхлэл.

“Түмэн амгалан” хэмээх тодотголыг үзэг барьсан гар минь ганцхан хүний нэрийн өмнө тавихаа сайн мэднэ. Хэд хэдэн сайхан хүний тухай хөрөг нийтлэлүүддээ ч энэ хүнийг яг л ийм тодотголтойгоор хавчуулснаа бас сайн мэднэ. Цагаан магтаал урсгаснаас ганц хоёрхон оновчтой үгээр хэдхэн зураас татчихвал аандаа тэр хүний хөрөг тодорхойёо босоод ирдгийг уншигч авгай нар мэддэг бол сайн л биз, мэдэхгүй бол миний л ур чадваргүйнх.
Тухайлахад, саяхны нэг нийтлэлдээ би түүний тухай “…Энэ хөшөөний эхийн санааг Нямсүрэнгийн дотно нөхөр, түмэн амгалан зант, “Би анх тэгсэн юм шүү” гэж хэлэхийг Алтан-Овоо руугаа нулимахын дайтай нүгэлд төсөөлдөг Мэнд-Ооёо хэлж өгсөн нь хамаагүй, миний эчнээ танил Дүүрэнтөгс хүү бол ёстой жинхэнэ утгаараа ДҮҮРЭН агаад ТӨГС авъяастай хүү юм даа гэсэн бодол өөрийн эрхгүй тархи руу минь харван оров…” хэмээн мөн л “хавчуулах” төдий оруулсан байсан чинь ганц хоёр хүн Нямсүрэнгийн хөшөө болгож Дүүрэнтөгсийн хийсэн эх зургийг Мэнд-Ооёо голсон мэтээр ойлгоод мань эр лүү утасдаж, золтой л бид хоёрын хооронд яс хаячихаагүй юм билээ. Хэзээ хойно нь мань хүн өнөөх нийтлэлтэй сониныг миний нүдэн дээр анх удаа уншсаныхаа дараа л тийм юм болсныг хэлж байгаа юм даа. Хэрвээ мань мэтийн овилгогүй хүн байсан бол уншаагүй мөртлөө шууд утасдаад л Зевс бурхан шиг тэнгэр дээрээсээ аянга чулуудах байсан даа.
Ийнхүү, энэ тодотголыг би өөрөөсөө харамлах нь холгүй олон жил болжээ. Гэхдээ энэ тодотголыг авах цорын ганц хүн маань “очиж очиж нэг муу яруу найрагч” байхдаа яахав дээ! “Хувь заяаны шоглоом” гэж ёстой л үүнийг хэлдэг байх.
Миний л мэдэхээс Мэнд-Ооёогийнх гэж нэг шар будаа шиг олон залуус бужигнасан айл байх. Голдуу л өнөөх яруу найргийн “сэгсгэр залуус” маань. Эхнэр Эрдэнэчимэг нь ч хажиглана гэж байхгүй, хүүхдүүд нь ч хичээл номоо давтмаар байна гээд уурлаж, ундууцна гэж байхгүй. Мань хүн налайчихаад л, Энх-Амгалан хаан шиг үл мэдэг мушийсхийгээд сууж байх. Нэг л сайхан өрхийн тэргүүлэгч шиг тэр ч хүний уран бүтээлийн чигийг зааж, энэ ч хүний гарыг их найргийн ганзганд хүргэх л үндсэн ажилтай мэт. Балбар ч, Нямсүрэн ч энэ л хүнээр дамжин их найргийн “охин тэнгэрүүд”-тэй танилцсан. Тэр олон “сэгсгэр залуус” нь хааяа бас “болохгүй” ээ.
Нэг удаа би яваад ордог юм байна. Утасных нь аппарат хэдэн хэсэг болчихож. Ооёо тэрнийгээ мэлхий ширээн дээрээ тавьчихаад нэг хугархайг нь чихэндээ, нөгөөг нь амандаа ойртуулчихаад утсаар л ярих гээд байгаа бололтой юм.
–Наадхи чинь яачихаад байгаа юм бэ? гэсэн чинь мань хүн:
-Өө, энийг үү, Балбар л өчигдөр орой хана руу шидчихсэн юм бол уу даа гэж байна.
Тэгсэн чинь ийм юм болжээ: Урьд орой нь Балбарыг дагаад баахан залуус ороод ирж гэнэ. Шүлэг, дарс хоёртоо цусан дахь адреналиных нь хэмжээ ихэсчихсэн улсын дуу гэж өрөөний хана хагалчих гээд л байсан биз. Тэгэхээр нь Балбар хэзээнийхээ л задгай зангаар:
-Чимээгүй байгаач, гөлөгнүүд ээ! гэчихэж.
Гэтэл Болд-Эрдэнэ нь ч гэл үү, Уянга, эсвэл Галсансүх нь ч юм уу урдаас нь:
-Хөв, хөв! гэчихэж.
Балбар, мэдээжийн хэрэг шүү дээ, жинхэнээс нь тэднийгээ “гөлөг” гэсэн биш, “гөлөг” гэдэг үг бол түүний хувьд бараг л “Хүү минь, дүү минь” гэсэнтэй л адилхан юм чинь, гомдолгүй яахав, “даргилан буцлаад” ширээн дээрээс утасны аппарат аваад явуулчихаж.
Цаадхи нь гялсхийгээд бултчихсан чинь хананд очоод тасхийхгүй юү. Ингээд л маргааш нь Ооёо маань үл мэдэг инээвхийлчихээд эвлүүлж, дэвлүүлээд сууж байх нь тэр.
Яруу найрагч хүнд бол угаасаа л “агсам, танхай дүртэй, атлага зээтүү хэлтэй, адгуу, догшин зантай, арчаагүйдүүхэн амьжиргаатай” гэсэн тодорхойлолт, үнэлэлт-дүгнэлтүүд аливаа хүний хацар дээрхи мэнгэ шиг нь илүү зохидог байлтай. Гэвч “бичигдээгүй хуулийн цоорхой” гэж найрагч заяанд ч бас байдаг юмсанжээ.

Хоёр. Нэгэн сонгодог шүлгийн тухайд

Тийн, мөхөс миний бие түмэн амгалан энэ хүний тухай бичихсэн гэж “шүлсээ гоожуулсаар” олон жил болжээ. Түмэн амгалан зангийнх нь ч тухай гол нь биш, түмэн онд ч дамжин уншигдах бяр сайтай, зангарагтай бүтээлүүд гаргаад байдгийг нь олон жилийн өмнөөс мэдэх болохоор тэр. Гэхдээ л хөрөг нь нэг л босож өгөхгүй санагдаад байсан юм. Түүхий юм хийснээс таг чимээгүй байсан нь дээр. Нуулгүй хэлэхэд сүүлийн хэдэн жил, ялангуяа “Хүмүүсийн тухай роман” хэмээх хөрөг-нийтлэлийн маань ном гарснаас хойш надаар ганц хоёр юм хэлүүлчих ч юм уу, номынхоо тухай дуугаруулчих гэсэн хүн олон гарах болсоон. Тэр бүхний тухай би үнэндээ бичээд байж чаддаггүй. Янз янзын шалтгаанаар… Олон ч хүнийг гомдоож л яваа байх. Харин “Миний тухай ганц үг ямар нэг юмандаа унагачихаач” гэж хэзээ ч ам нээж байгаагүй мөн ч олон сайхан хүний талаар бичихсэн гэхээс шүлс минь дандаа гоожиж явдаг аа. Тэдний нэг бол яах аргагүй энэхүү түмэн амгалан Мэнд-Ооёо бөлгөө.
“Их мөрөн дөлгөөн.
Эрдэмтэй хүн даруу” хэмээн монголчууд ярьдаг. Гэтэл шуудхан хэлэхэд, хэн нэг хүний тухай хөндлөнгөөс нь сайн юм дуугарахаа больсон өнөө цагт өөрийгөө л сайтар рекламдахгүй бол тэр хүнийг уран бүтээлчийн хувьд юу ч биш юм билээ хэмээн боддогчуул даанч олон болсон нь харамсалтай. Уншихаа больсон үндэстний л эмгэнэл юм даа. Бас шуудхан хэлэхэд, Мэнд-Ооёог ердөө хэдхэн хоногийн өмнө Дэлхийн Урлаг, соёлын академийн “Алдрын навчин титэм” авсныг нь сонсчихоод хөөрөн ярьтал нэг их “том” хүн жаахан голонгуй шинжтэй хямсалзав. Миний муу гацаатай зүрхний гүн рүү шүдэнз хавираад шидчих шиг болов. “Шүлгийнх нь гүн рүү өнгийгөөгүй байж энэ муу одоо юу юм бэ” гэж бахардан бодоод, мөнөөхөн барьж авч зүрхлэхгүй байсан уран бүтээлийн хөргөө босгохыг яарсан минь энэ болой.
“…Ногооны униар дунд гон бие хүн чулуу
Нойрмог янзаар салхинд гуядуулан торойгоод
Орчлонд энэ хүний зүрх юуны төлөө цохилж байсан бол гэх
Оньсого тааврын гарваль эрж он цаг нисэн ирнэм.
Инч хурам бүрийн эрхин цуваа хэлхэж,
Эрдэнийн алтан үсгийн уран мэлмий амсхийх завгүй,
Эрин зууны хил алхсан мэргэдийг бидэнтэй нөхөрлүүлж
Ирж байгаа хойч үе рүү зуучилсаар он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.
Ор санаандгүй явтал он цаг яарсаар нисч ирнэм.
Олон адууны үнэр ханхалсан цэнхэр суунаг босоод,
Цэцгийн баланд эрвээхэй шандуурч биесийг хөөцөлдөөд,
Цэн тогоруу байгалийн заяаны цам бүжгээ дэглээд,
Цаад уулын жимс одод түгэх шиг үржээд,
Цагаан морь хөрвөөхөд улаан болж босоод,
Амталж ханашгүй эх нутгийн аман хишиг дэлгэрээд,
Амьтан бүхэн эдэлж баршгүйд он цаг яарсаар нисэж одном.
Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод,
Ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад,
Элгэн биендээ түмэн цагийн дуу сонсож шингээсэн
Эх дэлхийн чулууны аялгуугаар он цаг нисэн ирнэм.
Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр
Алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд,
Аз жаргалын гал авчирсан эртний домог нэхэж
Ахмад үеэ адилтган санахуй дор он цаг нисэн одном…
…Нарны гэрэл сарны туяагаар зам нэхэж,
Навчилж, цэцэглэж, хагдарч хуучрах жам хэлхэж,
Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир
Юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм.
Өгөх насаа тээж, өнгөрч элснийг буцааж аваад,
Өглөг хишиг эдлүүлж, хүртээснээ эргүүлж шалаад,
Эдүгээ хэний үйлс үнэн болоод үлэмжийн тустайг
Эрин зуунуудад дамжуулан гэрчлэхээр он цаг нисэн одном.
Он цаг нисэн нисэн ирнэм.
Он цаг нисэн нисэн одном.”Энэ бол аль тэртээ 1984 оны хавар “Сэтгэлийн байгаль”-ийг нь хүлээн авах ганцхан ажилтай Нямсүрэн биднийг Улаанбаатарт ирээд гэрт нь буусан орой яруу найргийн галынхан дундаа уншиж өгсөн Мэнд-Ооёогийн шүлэг. Үлэмжийн сайхан хорвоод үр ачдаа уншиж өгмөөр энэ сонгодог мөрүүдийг тэрбээр 28-хан насандаа буюу 1982 онд туурвисан юм билээ. “Хоёрын хооронд хор долоосон” зураач Ойдов “нэмэгдэл” нэхэж, “Шар” Мягмарсүрэн амаржсан эхнэртээ шөл өгчихөөд, гүн шөнөөр баярын сэтгэлээ цалгиулан гэр лүүгээ гүйж явахдаа бугуйнхаа цагийг мулзлуулсандаа гоморхон уйлж, мөн тэр өдөр Москвагаас буусан оюутан Дашбалбар “Навчис” гэдэг мөн л айхтар гүн сэтгэлгээтэй шүлгийг нь тоогоогүйн төлөө надад агсарч байхад мань эр бидэнд ийм л ухаарал хайрлаад налайн сууж байлаа. “Гуч л дөнгөж хүрч байгаа мөртлөө бүүр нэг бүрэн боловсорчихсон гүн ухаантай ямар гээчийн амьтан бэ” хэмээн “хөдөөгийн муу хөсрий төмрийн засварчин” би наагуур санаж байж билээ. Гуч хүрээгүй ч жинхэнэ найрагчийн ухаанд гунан үхрийн бяр байдаг юмсанж. Тэрнээс хойш энэ шүлгийн зарим нэг мөр, бадгууд миний санаанаас гарахаа больчихсоныг одоо л нэг эзэнд нь дуулгачихъя, биеэ тоочихгүй нь лавтай. Мөн л шуудхан хэлэхэд, миний санаанд хэр баргийн шүлэг, зохиол хүрдэггүйг уран бүтээлийн хүрээнийхэн тун сайн мэднэ дээ…
Харин дээрхи шүлэг бол үнэнхүү агуу л даа. Цөөхөн хэдэн шадыг нь л би энд сийрүүлсэн болохоос биш, бүгдийг нь уншваас ухаарлын туйлд хүрчих юм шиг бодогдоно. Төгс төгөлдрийн шалгуур гэж болмоор. Гэвч сонингийн нүүр бол Мэнэнгийн тал биш болохоор тэр бүхнийг жишээ татан задалж хэлж өгөөд байх зай даанч алга. Монголд уран зохиолын судлал, шүүмжлэл гэж нэг юм байдаг бол судлаад, задлаад залуу уншигч, уран зохиол сонирхогчдын нүдийг нээх нь тэдний л шууд үүрэгсэн. Даанч тийм юм байхгүй болохоор манай уншигчид ёстой л өнөөх “Ойд төөрсөн сармагчин” шиг. “Оргиниаль” гэдэг шиг. Ерөөсөө л Мэнд-Ооёогийн бүх л шүлгүүд наран гаригаас гэрэл сүвлэсэн юм шиг иймэрхүү аястай (Гол усны чулууг хүүхдүүд царгил хөгжим болгоод, ган цохилуур шүргэх ялдар “Дөрвөн цаг” налайгаад), иймэрхүү ухааралтай (Юм бүхэн таны тулд найрсан оршихын учир юу санаснаа амжиж бүтээ гэж он цаг нисэн ирнэм), иймэрхүү зураглалтай (Амгалан үдшийн ухаа ягаан уулсын сэрвээгээр алтан хараацай дөлөн жигүүртэй нисэлдээд). Жинхэнэ сонгодог (классик) шүлэг л иймэрхүү байдаг билээ! Өөрийгөө рекламддаггүй атлаа сонгодог жишгийн юм чимээгүйхэн л хийгээд явдаг хүн хэдийвээр цөөхөн юм гаргалаа ч гэсэн тэдгээрээс нь оюуны бяр амтагдаад, ухааны гүн мэдрэгдээд, яахын аргагүй зангаргаа харуулаад байдаг юм.
“Мэргэд мэргэдийн зуур зохьюу.
Мунхгууд мэргэдийг хаана мэдхүн.
Алтнаас дээр үнэт зандныг
Мунхгууд нүүрсэн болгосныг үзэдхүн” гэсэн хоёр шад “Субашид”-ад байдаги юм билээ.
Дарьганга нутгийн унаган хүү Гомбожавын Мэнд-Ооёогийн “Алтан-Овоо” хэмээх уянгын том хүүрнэл зохиолыг нь мэдэхгүй хүн Монголд байхгүй ч байж мэднэ. Зүйрлэвээс, Расул Гамзатовын “Миний Дагестан” шиг онгод авъяас, шасдир цадигийн яндашгүй арвин судар билээ. Хуудас бүрээс нь түмэн цэнхэр мөнгөн нуур мэлтэлзэж, мянган жаахан мэнгэн булаг ундарч, монгол өвгөдийн сургааль сонсогдоод, хос хосоороо хунгууд цойлон нисэлдээд, талын бор толгод өндөс өндөс хийгээд, туурайт хүлгийн дуун үүрсээд, монгол үгийн ширгэшгүй баян сангаас атга атгаар нь утгаж аваад улаан нүүр лүү цацах адил бөлгөө. Уншаагүй нь нэг удаа бариад авагтун, уншаад эхэлбэл дахиад заавал хоёронтаа унших нь магад! Тэгээд ч, уншигддаггүй номыг гурвантаа хэвлэнэ гэж байдаггүй юм даа. Сайхан хүн, сайхан бүтээлд үг хайрладаггүй цагаан сэтгэлт миний тойруулан дурдаж буйг минь анзаарсан бол, тэр ном гурав дахь удаагаа хэвлэгдчихээд байгаа юм шүү.
“Монгол шүлгээс цаанаа л нэг сайхан уужим агаар сэнхийгээд, сэтгэл зүрх сэгхийгээд явчихдаг, бачимдал, бухимдал гэж огтоос байдаггүй гэж гадаадынхан ярьдаг” хэмээн Их Урианхай гуай хуучилж байна лээ. Үүн лүгээ нэгэн адил, Мэнд-Ооёогийн дээрхи шүлэг юун тэр Тайваний найрагчийн сэтгэлд байтугай, талын монгол миний ч зүрхэнд эртэн цагийн нэгэн их бичгийн мэргэний үлдээсэн бүтээл лүгээ адил оршчихсон юм. Пушкины хэлснээр, Мэнд-Ооёо бол хэзээ ч “дэггүй шүлгээр цагаа барахгүй” хүн. Түүний шүлгүүд бас хэзээ ч “индрийнх” байж чадахгүй. “Индрийн” шүлгийг билэг танхай онгодтой хүн бичдэг болохоос, “бодлогоширдог”, “дотогшоогоо ариусдаг” түүн шиг хүн бичдэггүй юм. Түүнийхээ харгайгаар хэзээ ч “Болор цом” авахгүй! Харин яруу найргийг авъяас, онгодтой хүмүүсийн уралдаан, урцалдаан биш, гүнзгий яруу сэтгэлгээний эталон болгодог Дэлхийн Урлаг соёлын академи бол “Алдрын навчин титэм”-ээ өгдөг юм байна. “Хэлсэн хийснэ, бичсэн үлдэнэ” гэгч энэ.
Хэтийдсэн гэмээр гүн сэтгэлгээтэй, туждаан ухаарлын түлхэцтэй, мөнх хийгээд мөнх бусын тухай эргэцүүлэл, эх орныхоо хэзээ ч уйдамгүй гайхамшигт биширсэн, бараг л бөөгийн дуудлага гэмээр энэ ба хойд насны гэрэл гэгээтэй дээрхи шүлгийг тухайн үед нь Монголын яруу найргийн хүрээнийхэн хэр хүлээж авсныг хөдөөгийн би сайн мэдэхгүй. Ямар ч байсан, Дашбалбарын “Хүмүүс ээ, бие биеэ хайрла” гэдэг шүлэг шиг, яруу найргийг тоодоггүй хүний ч зүрхэнд хоногшиж чадаагүй нь харамсалтай. Балбар шиг догшин хувилгаан л төгс төгөлдөр юмаа хүмүүсийн тархинд хүчээр аваачаад “шаачихдаг” болохоос биш, Мэнд-Ооёо шиг “Минийх, минийх” хэмээн дуугарахыгаа амны алдас хэмээн заншилсан хүн бол үүнээс сайн юмаа ч хүнд хүргэж чадахгүй л дээ. Ер нь төгс юмыг он цаг нисэн одсоны хойно олж хардаг юм байна. Сая Нобелийн шагнал авсан физикийн хоёр эрдэмтний тэр дижиталь техникийн үндэс, шилэн кабелийн онол л гэхэд аль тэртээх 1966 онд хийгдсэн зүйл шүү дээ. Оюунлаг хүмүүст он цаг хоргодохын учир энэ!

Гурав. “Алдрын навчин титэм”

Одоо жаахан албан ёсны хүүрнэл рүү орцгооё. Манайхнаас ялгаатай нь гэвэл, “сонсож биш, уншиж чаддаг” хөгшин европынхон сонгодог чанарын юмыг өөрсдөө таньчихдаг юм билээ. Тэд эхнэрийнхээ дээлийг нөмөрч өглөө гараад мориныхоо уяан дээр очоод босоогоороо шээчихдэг ч юм уу, огторгуй сансрын эрчим хүчийг бөөгнөрүүлээд буулгаад ирдэг пирамид шиг хэлбэртэй мод, эсгий сууцанд бүгдээрээ хамт унтаж байдаг манайхны “агуйн” ёс заншлыг биш, сэтгэлгээг нь сонирхдог, үнэлдэг болж. Манайх шиг ахуй, соёлын хувьд европжсон нүүдэлчид дэлхийгээр нэг байж л байна.
Бидний сэтгэхүй л гайхалтай өвөрмөц. Тиймээс ч Буддын шашны сэтгэлгээнд орох гээд гүйлдээд байдаг болсон юм. Шашин, шашны дундаас Буддын шашинд мухар сохроор итгэх (фанатикдах) биш, ердөө л хамгийн зөв сэтгэлгээтэй гэдгийг, Буддын шашны сургааль дорнын ард түмний сэтгэлгээгээр төрсөн, цаг үргэлж тэр л сэтгэлгээгээрээ баяжиж байдаг гэдгийг ч сайн мэдэх болж. Хүн төрөлхтний аврал нь тэр юмсанж. Үүний хамгийн наад захын жишээ гэхэд 2005 онд Лос-Анжелес хотод болсон “Бурханы хайр” сэдэвт яруу найргийн наадмын тэргүүн шагналыг Мэнд-Ооёогийн “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цаг дор” хэмээх шүлэг шүүгчдийн 100 хувийн саналаар авч, тив дэлхийн найрагчид мөргөх нь холгүй болсон гэдгийг хамт явсан хүн нь хүүрнэж билээ.
“Гадаадынханд мэдүүлэхийн тулд гайгүйхэн шүлгүүдээ гадагш нь орчуулуулахыг бод” гэж Галсансүхэд (модернист шүлгүүдийг нь за даа, мөн европынхон ч шүтнэ дээ) ч, Баяржаргалд (гариг эрхэс, сансар орчлон, бас салхин сарны явдлын тансаг үгтэй шүлгүүд нь их сайн) ч дандаа захиад байдаг учир минь энэ. Тэр залуус ч юм уу, эсвэл монгол яруу найргийн хан бүргэдүүд Бавуугийн Лхагвасүрэн, Дамдинсүрэнгийн Урианхай абугай нар нэгэн цагт Нобелийн шагнал авчих ч юм бил үү? “Аймгийн найрагч яах вэ, улсдаа л гар!” гэж Чойном хэлдэг байсан гэдэг шиг, Монгол яах вэ, дэлхийд гарахын тулд Нобелийн эх нутаг-Европод уран бүтээлээ сайн таниулах хэрэгтэй юм. Их үндэстний инерци гэж нэг юм баймаарсан даа.
Чухамхүү монгол яруу найргийг гадаад ертөнцөд мэдүүлэхсэн гэж 10 хол гаруй жилийн өмнөөс нэгэн үзүүрт сэтгэлээр зүтгэсэн хүн бол Мэнд-Ооёо гэдгийг манайхан төдийлөн сайн мэдэхгүй. 1995 оноос Дэлхийн яруу найргийн их хуралтай холбоо тогтоосон Мэнд-Ооёогийн зуучлалаар сүүл үеийн манай олон олон зохиолч, яруу найрагчдын бүтээл Австрали, Африкаас бусад тивийнхэнд хүрсэн. Төвлөрсөн удирдлага задарснаас хойш манай улсын цаанадаж гэхэд Соёл, боловсролын яам, наанадаж гэхэд Зохиолчдын Эвлэлийн хорооны гадаад харилцааны ажлыг ганцаараа шахуу нугалж байгаа газар бол түүний удирдсан Соёл, яруу найргийн академи гэхэд болно. Хоёрхон жилийн өмнө Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал Улаанбаатарт болсон нь ч үүний тод жишээ. Хичнээн яруу найрагч нутагтаа очоод Монголын тэнүүн тал, ахуй заншлын тухай бүтээл туурвисныг болон туурвих гээд онгодоороо дуншиж явааг хэн мэдлээ.
Шилмэл шүлгийн түүвэр гэсэн утгаараа урьд нь сонсогддоггүй байсан Испанийн яруу найраг, Төв Азийн яруу найраг, Францын яруу найраг, Энэтхэгийн яруу найргийн бие даасан түүврүүд (Орос, Хятад, Японых бол бүр ч ойлгомжтой) Соёл, яруу найргийн академийн ачаар монгол хэлээр хэвлэгдлээ. Хүн төрөлхтний соёл, утга зохиол, яруу найргийн өв санг монголчууддаа тасралтгүй таниулах их “бослого” эхэлжээ. Монголын орчин үеийн яруу найргийг англи хэл рүү буулгах төсөл хэрэгжүүлж, Саймон Смит гэдэг монгол сэтгэлгээтэй орчуулагч залууг Англиас эх орондоо урин ирүүлж хичнээн ч олон ном гаргав даа. Лав л миний мэдэхээс Явуухулан гуайн, Ж.Дашдондог гуайн, Дашбалбар, Бавуудоржийн англи түүвэр гарчихсан, Нямсүрэнгийнхийг бэлдэж байгаа, Бавуудоржийнх бас испани ч гэл үү, итали ч гэл үү хэл рүү орчуулах захиалгад орчихсон гэж байгаа. Тэр хүү нэг л сайхан юм дуулгаж таарна. Ооёогийн өөрийнх нь бүтээлүүд л гэхэд дэлхийн 30 гаруй хэл рүү орчуулагджээ. “Монголын уран зохиолын дээж”, залуу яруу найрагчдын шүлгийн түүврийн “Нэг их том цагаан заан” гээд лут бүтээлүүд англи хэлтнүүдэд хүрчихсэн байгаа. Энэ мэтээр хөрвүүлээд л хэвлээд л байвал хэнийх нь бүтээл Монголоос өөр газар “нутагших”, хэнийх нь бүтээл сонгодог болохыг гадаад ертөнц биднүүсээр заалгахгүй. Тэр газарт жалга, довын үзэл, “жаран хар”-ын танил, “хүүе хаая”-ын дохио, хээл, хахуулийн цутгалан гэж байхгүй.
Мэнд-Ооёод олгосон “Алдрын навчин титэм” ийм л учиртай юм даа. Оросоор “Лавровый венок”, англиар laurel (laureate, лауреат –шагналтан гэдэг нэр ч ийм л язгууртай) буюу монголоор бол амьд лаавр модны навчсыг сүлжиж хийсэн “Алдрын навчин титэм”-ээр шагнуулсан хүнийг (Олимпийн аваргууд, яруу найрагчдыг л голдуу шагнадаг журамтай байж) эртний грекүүд олонд харуулах гээд гар дээрээ өргөөд гудамжаар явдаг байсан юм гэнэ лээ. Юлий Цезарь халзарснаа нуух гээд лаврын навчин титмийг алтаар дуурайлган урлуулаад тэргүүндээ асаадаг болсноор нэгэн үе нэр хүндийг нь бууруулсан нь харамсалтай ч, дулаан уур амьсгалтай газар нутагт ургадаг, гайхалтай анхилуун үнэртэй, шүлс асгарам амттай мөнх ногоон навчтай лаавр хэмээх (Монгол нутагт байдаггүй хирсэнд хүртэл монгол нэр өгчихсөн мөртлөө яагаад түүнийг манайхан “лаавр” гэсэн нийтлэг нэрээр нь үлдээснийг бүү мэд) модыг грекүүд л анх алдар хүндийн онцгой тэмдэг болгосон цадигтай. Манай эриний өмнөх Олимпийн наадамтай хамт мартагдаад байсан тэрхүү “Poet Laureate” хэмээх хүндлэлийг 1389 онд Английн эзэн хаан дахин сэргээж, тухайн үеийнхээ алдарт найрагч Жеофрей Чосерт (Чингис хааны тухай түүний бичсэн “Дээдсийн үлгэр” хэмээх зөн билгийн туульсын найраглалыг нь нэрт дуун хөрвүүлэгч Дамдины Бямбаа бээр англи хэлнээс монгол руу яруу сайхан буулгасан билээ) анх олгож, бүтэн жилийн уух дарсыг нь хааны сангаас гаргадаг байжээ. Америк руу хөөгдөн гарсан Оросын тэрс үзэлтэн Иосиф Бродскийг бид нэгэн үе “Конгрессын яруу найрагч” гэсэн хэргэм авсан гэнэ, манай Улсын Их Хурал шиг тийм орон тоо гаргаад байдаг ямар хачин мангар газар вэ?” гэцгээж байсан чинь уул шугамандаа бол Конгрессын Номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс (Зарим улсын номын санд тийм зөвлөл хүртэл байдаг юмсанж) уншигч олны саналын үндсэн дээр олгодог Америкийн “Poet Laureate” хэмээх шагнал агаад 35 мянган доллар дагалддаг юм билээ. Харин Дэлхийн Урлаг, соёлын академи 1969 оноос “Poet Laureate” цолны диплом, алтаар урласан “Алдрын навчин титэм” олгож эхэлсэн нь нэг ёсны Олимпийн аваргын дайтай шагнал, хүндлэл агаад түүнийг өнгөрсөн сард хүртсэн манай Мэнд-Ооёо бол хуруу дарам 10-аадхан хүний нэг болжээ.
“Магнайд цацардаг бадмааргийг
Өлмийд шигтгэдэг ёс байхгүй.
Манлайд гардаг бүжигчнийг
Дагуулд гаргадаг дэг байхгүй” хэмээн Жагарын орны их мэргэн Вишнү Шармаа өдгөөгөөс 1600-гаад жилийн өмнө “Панчатантра”-гаараа сургасныг билэг мэргэн дээдэс маань 700-гаад жилийн өмнөөс монгол руугаа буулгажухуй.
Дөрөв. Төгсгөл
Түүнийг, түүгээр уламжлаад Монголын яруу найргийг одоо дэлхийн яруу найргийн ертөнц андахгүй болжээ. Тэрбээр монгол яруу найргийг дэлхийн дэвжээнд гаргасан нь Ази, Африкийн зохиолчдын “Лянхуа” шагналыг хүртсэн Сономын Удвал агсан, монгол уран зохиолчийн авъяасыг герман хэлтэнд анх таниулан бишрүүлж Шамиссын шагнал хүртсэн Чинагийн Галсан абугай ч юм уу, дэлхийн эмэгтэйчүүдийн шатрын шилдгүүдийн нэг Мөнгөнтуул охин, саяхан дэлхийн оюуны наадмаас алтан медаль хүртсэн Хатанбаатар гэдэг хүүгийнхээс дутахгүй гавъяа юм. Манайхан Олимпийн аваргуудтай болсон нь хичнээн сайхан. Гэвч бас “Биеийн бяраар нэгийг ялна, ухааны бяраар мянгыг ялна” гэгчээр “Алдрын навчин титэмт” яруу найрагчтай болсон нь бүр ч сайхаан. Их үндэстний маань инерци эргээд хүчээ авчихав бололтойдог шүү!
“Шүлэг минь-хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” хэмээн их Явуухулан дуу алдсан нь цаанаа л учиртай билээ.


Ж.Нэргүй
2009.10.01
Өнөөдөр сонин, 2009.12.23 Лхагва №295 /3858/

Уулсын дүрийг тайлахуй

Уулс гүн бодолд дарагдан дүнсийж
Униар будан дунд сүүмэлзэн мануурна
Урьд өмнийн түүх шаштираа санан эмзэглэв үү
Урт урт салхиар гэнэ гэнэ шүүрс алдана

Хөнгөн зуурын гунигаас тасарсан нулимс уу
Хөх хөх дусал навчис дээр гялтайна
Уйтгараа тайлж манан будангаа хөөж
Ухаалаг дөлгөөн болоод уулс намайг ажна.

Моддын үзүүр үл мэдэг ганхасхийхэд
Норсон мөчрөөс тэнгэрийн нулимс под под унана
Арилсан мананы усан бургидас агаарт сацрахад
Алтан үзүүртэй наран бийр өнгө бүрийг түрхэнэ

Нарны туяаг утас шиг сүлжсэн бороон сэмдэс
Намбалаг уулсынхаа бор ногоон дээлэнд учиг шингээнэ
Өнгийн цэцгийг янз янзаар алаглуулан
Өлмий биедээ хивсний хээ нэхнэ

Наян хэлний шувуудаа мөчир болгонд томилж
Намуун аястай жигүүртний чуулгыг дэглэнэ
Өнгө эгшиг бүхэн нь эрхэмсэг найрсуу болоод
Өвс, чулуу болгон нь утга уянга хэлхэнэ

Хүүгийн минь эрх хонгор дууг уулс чагнаж
Хүрэн улаан хадандаа соронзон бичлэг хийнэ
Хөлгөн их уулсын баяслын айзмаар донгодох
Хөхөөн дуу их хангайн ятга чавхдас юм заа

Ганцхан ширхэг гандсан шар навч нь ч
Газар дэлхийн амьдралын зуун түүх ярих
Буянт их уулсынхаа ухаалаг гүн бодлыг
Буурал хорвоогийн нэгээхэн агшинд тааж ядна…

Үй түмэн танил хөх ногоон өвсөн дунд
Үзэж таниагүй шинэ цэцэг ургажээ та минь!
Өвгөн уулсын бодолд мянган жил бойжоод
Өнөөдөр биеэ олсон уран туурвил мөн үү?

ТЭРГҮҮНДЭЭ АЛТАН ТИТЭМ АСААХУЙ

ТЭРГҮҮНДЭЭ АЛТАН ТИТЭМ АСААХУЙ
БУЮУ
ХУЛСАН ЛИМБНИЙ НҮХЭЭР САЛХИН ГАНСРУУЛАХУЙ

“…түүний номыг “Нүүдэлчний
ахуйн дуулал” гэж нэрлэж болох…”
Др.Шалиин Кумар Сингх


Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжрыг алтлана
Хулсан лимбэний нүхээр салхин гансрахад
Хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдрэнэ
Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин нисэн айсаж хөөрхий молхи бичээч миний зүрхний гүнд нуугдсан холын гунигийг нээрээ л сэдрээн хаяад бас өрөөл нэгний, бүр хотол түмний сэтгэлийг сэнсрээхээр алсран одвой. Ийнхүү “хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин”-ы танан аялгуун дор алтан титэмт зохист аялгуучийн хөгжих номин эгшгийн торгон үзүүрийг тэрхүү сэдэрсэн гунигийнхаа хүчээр эрэлхийлэхийг зоривой. Чаднам болов уу? Эс чаднам болов уу?
Нээрээ, тэр торгон үзүүр хаана буй, юунд буй? Олох гэж оролдсу. Үнэндээ тэр торгон үзүүрийг хүн хүн өөр өөрийнхөөрөө л харна. Ухаа нь, Энэтхэгийн доктор Шалиин Кумар Сингх “…түүний номыг “нүүдэлчний ахуйн дуулал” гэж болмоор санагдана” хэмээн үнэлжээ. Үнэхээр онож үнэлжээ. Гэвч балчирхан бага насандаа өвсний толгойд унасан зүү шиг гялтагнах хяруунд нүцгэн хөлөө хайруулахдаа зүүнд хатгуулсан юм шиг догонцож үхрийн халуун шээс хийгээд баасан дээр гишгэн дулаацуулж явсан монгол найрагч бүр тэр ахуйг дуулсан байх аа. Харин дуулахад учир бий гэж молхи би мунхагланам. Чухамхүү энэ зохист аялгууч дуулахдаа нүүдэлчний “алган дээрх хорвоог билгийн нүдээр шинжсэн”(“Мичид зулзгалсан намар”) нь л онцгой бус уу?! Чингэхдээ яаж шинжсэн юм бол оо?
Чамайг болоод намайг гол ус толиндоо үзэж
Чанадын хувь тавиланг алган дээрээ зурах мэт(“Сарны сонат”).
Үгүй нээрээ, түмэн увьдаст, буман оньсгот байгаль эх өөрөө зуун явдалт, мянган үйлт “нүүдэлчний алган дээрх хорвоог бас алган дээрээ зурж” байдаг тийм нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү!
Туул гол зуны сүүл сарыг тэгнэж
Тунгалаг мандалдаа хүмүүний явдлыг тольдож
Саран наран ээлжлэн өнхрөх тэнгэр дор
Саван дотроо өнийг дурсаж, өнөөг дуулж урсму.(“Зуны сүүл сарын сернада”)
Үгүй нээрээ, ачит байгаль эх маань ухваргүй хүүгийнхээ алган дээрх хорвоог саран наран ээлжлэн өнхөрсөөр ирсэн цаг дор хэвэлдээ хадгалж, нэрэндээ мөнхөлсөөр ирсэн тийм нэгэн нандин нууц байгаа юм байна шүү!
Оёоргүй хөх мандалд нарны зовхи мөстөөд
Жихүүн хүйтний үзүүр лоовуузын соронд шантарна(“Он цагийн хүрд”).
Үгүй нээрээ, “нарны зовхи мөстөж байхад хүйтний үзүүр лоовуузын соронд шантарч” байдгаас ургуулахуй хэзээ ч ялагдахгүй гэж зүтгэдэг байгаль эх хэдийд ч нугарахгүй гэж зөрүүдэлдэг нүүдэлчин хоёр эсэргэлцэн эвлэлдэж, эвлэлдэн эсэргэлцэж явдаг тийм нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү.
Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж
Цаг үе ч басхүү цасан шуурга шиг агсарч(“Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж”)
Үгүй нээрээ, хязгааргүй хүчтэй байгаль эх шантрашгүй зүрхтэй нүүдэлчинд эр чадлаан үзүүлж ахуйд цаглашгүй үргэлжлэх цаг үе ч бас түүнд агсам тавьж байдаг нэг нандин нууц байдаг юм байна шүү. Цаглашгүй цаг аа гэж!
Хорин насанд тохиосон зуны сүүлчийн хуучин сар
Хонгорхон чиний ээмэгний чулуунд хальтарсныг дурслаа
………………………………………………………………………
Үр ач мэт хэдэн номыг үснийхээ хараар бичлээ
Үес үесийн цагаан үүлс намайг шүргэнэ
Үгүй нээрээ, хонгор бүсгүйнх нь ээмэгний чулуунд сар хальтарснаас цагаан үүлс нүүдэлчний үсийг шүргэх хүртэлхи зайцад, ертөнцийн мөнхийг харуулдаг байгаль, ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлдэг хүмүүн хоёрын завсарт хязгаартай цаг байдаг тийм нэг нууц байдаг байна шүү!
Араг үүрсэн ээж минь нүүдэл хөтөлж
Алаг цэцгийг ээтэн гутал нь үнсэж
Модон тэрэгний мөөр цагийн хөлд шалбарсаар
Монголын талаар он жилүүд өнхөрсөөр(“Хүлээж байгаа ээж”)
Үгүй нээрээ, он цаг Монголын хээр талаар хичнээн өнхрөвч, модон тэрэгний нь мөөрийг хичнээн шалбалавч гольдрол дундаа мөлсөн чулуу нь хүртэл дуулдаг Монголыг маань, ээтэн гутал нь цэцэг үнсэж байдаг нүүдэлчний маань ахуйг элээн үл чадах тийм нэгэн нууц байдаг байна шүү!
Эрдэнэт хүлгийнх нь зүс хувирч амжаагүйг бодоход
Эртний түүх гэдэг чинь энүүхэн дэргэд байна
Үлгэр домгийн газар нь өвгөрч амжаагүйг бодоход
Өнийн явдал гэдэг чинь хажуухан хаяанд байна(“Орлой гурван зээрд”) Ахуй соёл хоёр арга билиг хоёр. Гэвч нүүдэлчний хувьд ахуй нь соёлдоо уусаж, соёл нь ахуйдаа шингэн авцалдан барилдсан байдгийн тул аль алин нь арилахгүй хадгалагдахын бас нэг нууц байдаг юм байна шүү!
Дэрсний шилбэнд шуурга салхи түр амсхийж
Дэлхий дээгүүр морин төвөргөөн чимээлэхэд
Мянган адууны туурайнд цас маналзах тал дунд
Өнчин ганц айл ертөнцийн төв мэт үзэгдвэй(“Цасан шуурга цагаан азарга шиг цамнаж”)
Үгүй нээрээ, алгын чинээ талбайд ширхэг цагаан будаа суулгах гэж бөхөлзөн бөхөлзөн байдаг суурин иргэншил, мянган адууны туурай нь цас маналзуулан дэлхий дээгүүр морин төвөргөөн нь чимээлж байдаг нүүдлийн иргэншил хоёр арга билиг хэмээнэм. Орчлонгийн хамаг бүхэн арга билгийн шүтэлцээнд оршивч цасан шуурга шиг цамнах цагийн аясаар “албингийн гал” сүүмэлзүүлснээрээ аархадаг ч түүндээ эргээд сөхөрч байгаа суурин иргэншил унасан хүлгийн дэл дээр сүлд шиг боссон нүүдлийн иргэншлийг хажиглан доромжилж, хумин хөнөөх гэж өнгөлзөхүйд
Сүрэг тогоруудын гэгэлгэн гунигт дуу
Тоонон дээгүүр зэл татахад
Сүүдэр ч юм уу, нулимс ч юм уу?
Тогоотой сүүнд нь толбо унадаг өнчин ганц айл
Туяан сортой зогдроо сугсрах тэмээн тэшээ
Туяхан салхины хэлийг хуурддаг нүүдэлчний ертөнцийн төв болон сөрсөөр байгаа тийм нэгэн нандин нууц байдаг юм байна шүү!
Хумхийн тоосны чинээ хувьхан чөлөөнд
Хувилгаан бурхадын гэгээн хөрөг багтмуй
Хулсан лимбэний аялгуун дотор ч диваажин оршмуй
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахуй цаг дор…(“Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад”)
Үгүй нээрээ,
Сарнай цэцгийн хонхорцогт
Сарны туяа дүүрэх үдшээр ертөнцийн төв болсон өнчин ганц гэртээ хуудуу холын гуниг зүрхэнд сэдрээх хулсан лимбэний аялгуунд уяран суудаг нүүдэлчний тархи хичнээн атгахан ч үүлэн гивлүүрийн чанадаас саран шагалзсаар гарч ирдэг үзүүргүй орчлонг багтаадаг, үгүй нээрээ,
Уг чанартаа буй юмс
Утгын бөмбөрцөгт багтдаг тийм нэг нууц, өөрөөр хэлэхүй их нь багадаа багтдаг тийм нэг нууц байдаг юм байна шүү!
Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм(“Нээхийн утган хэлхээ”)
Үгүй нээрээ, гүн ухааныг гүн ухаан гэсэн нь үнэхээр оносон юм байна. Тийнхүү өөрт нь нуугдсан дотно ертөнцийг, өөрөөр нь дамжин өөрийгөө олдог гадна ертөнцийг хулсан лимбэний нүхээр салхи гансруулан нээхийн гүн ухааныг олсон энэхүү нүүдэлчин зохист аялгуучийн,
Үүрдийн амь настай, өнө холын мэлмийтэй
Үлгэр домгийн дээжээс амлуулж өгсөн нүүдэлчин аавын нуган үр нүүдэлчин энэ яруу найрагчийн, Мөнх тэнгэрийн Хөх Монголын хулсан үзэг мутартаа залсан гайхамшигт мэргэдийг залган авсан нүүдэлчин энэ дуучийн хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин “Номын зүрхэн нь магад гансрал, бодь сэтгэл” гэж говийн Догшин ноён хутагт Данзанравжаагийн шүлэглэн айлдсныг батлан, Өрнө хийгээд Дорнын суурин иргэншлийнхний хуудуу холын гунигийг өдөөн өдөөсөөр, гуниглангуйн чанадах тайтгарлыг тэдэнд өгөн өгсөөр Замбуу тивийн зохист аялгуусын Алтан титмийг ариун тэргүүнд нь асаан өгвэй. Юутай гайхамшиг!
Үгүй нээрээ, Замбуу тивийн зохист аялгуусын Алтан титэм гэж юун буй?
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжирыг алтлана
Хуучин сүмийн ганжирыг алтлах сарны хувилгаан туяанаа молхи бичээч миний бие алтан тэр титмийн үүссэн эртний нэгэн түүхийн алтран алсрагч торгон үзүүрийг улбируулж нэхэн эрсү.
Эрт урьдын цагт гэнэ. Их далайн хөвөөнд гэнэ. Домогт Гэрэгийн нутагт гэнэ. Дафна нэрт үзэсгэлэнт гүнж юмсанж. Аполлон алдарт Тэнгэр үзэсгэлэнт гүнж түүнийг гэргийгээ болгохыг хүсэж гэнэ. Гэвч зоргоор тэр гүнж Аполлон Тэнгэрийг тоолгүй, оргож босон зугтаад лаврын мод болон хувилсан гэнэ. Тэр нэгэн цагаас хойш мөнх ногоон лаврын мод найраг эгшгийн Тэнгэр Аполлоны мод болсон гэнэм.
Эртний гэрэгүүд мөнх ногоон лаврын навчийг титэм болгон жирмэн сүлжээнд оруулаад алдар цуут яруу найрагч, хөгжмийн зохиолчдынхоо магнайг мялааж, тэднийг Poet Laureate/laureus-лавр/ буюу Лавран титэмт Зохист аялгууч хэмээн цоллон мөнхлөх болсон байна. Алдар хүндийн энэ титэм Замлин хорвоод түгээд, улмаар уламжлал болон дэлгэрээд өнөө бидний үеийг хүрч ирсэн авай.
XIII зуунд Английн вангийн ордонд Лавран титэмт зохист аялгуучийн танхим байсан бөгөөд тийм зохист аялгуучид вангийн тусгай цалин олгож байжээ.
1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургууль Лавран титэмт зохист аялгууч цолыг олгож эхлэсэн байна. АНУ-ын Лавран титэмт зохист аялгуучийн дагалдах шагнал нь 35000 ам доллар ажээ.
1937 оноос АНУ Лавран титэмт зохист аялгууч цолыг бий болгож, Конгресийн номын сангийнх нь яруу найргийн зөвлөл яруу найрагчдыг шалгаруулан өргөмжилж эхлэсэн байна.
Канадад Парламетийн Лавран титэмт зохист аялгууч цол буй. Шотланд, Шинэ Зеланд зэрэг оронд Үндэсний номын сан нь “Лавран титэмт зохист аялгуучийг шалгаруулдаг байна.
Македоны Стругагийн яруу найргийн наадам Лавран титэмт зохист аялгуучийг шалгаруулан цэцгэн эрих олгож, цолгорсон зохист аялгуучийн номыг маш гоёор хэвлэдэг байна.
ЮНЕСКО-д данстай, АНУ-д төвтэй Дэлхийн Урлаг, Соёлын Академийн зохион явуулдаг Дэлхийн яруу найрагчдын их хурал 1969 оноос Poet Laureate алдрыг жирэмлэн сүлжсэн лаврын навчин дүрстэй Алтан титэмийн хамт “алдар хүндийн боол”-уудад олгох болсон байна. Ийнхүү лавран титэм алтан титэмд хувирав. Яг Дафна гүнж лаврын модонд хувилсан шиг!
Үгүй нээрээ, Замбуулинд алдаршсны бэлгэдэл энэ титмийг яруу найрагчдаас хэн хэн нь зулайдаа залсан юм бол оо?
АНУ-ын Лавран титэмт зохист аялгууч алдрыг бидний сайн танихаас Роберт Фрост, Даниел Хофман, Иосиф Бродский, Билл Коллинз нарын арван зургаан яруу найрагч хүртсэн байна.
Өдгөө Норвегийн яруу найрагч Кнут Эдэгорд нь Вангийнхаа Лавран титэмт зохист аялгууч болсон бөгөөд Вангийн цалин хүртдэг байна.
Дэлхийн урлаг соёлын академийн Алтан титэмт зохист аялуучийн алдрыг Роберт Пенн Баррен/АНУ/, Леофольд Седар Сенгхор/Сенегал/ Маниуэл Марнинез Лэвия/Мексик/, М. Карунандахи/Энэтхэг/ нарын хуруу дарам цөөн яруу найрагч хүртсэн байна.
Бүр эртний торгон үзүүрийг нь хөөснөөр мань мэтийнхний магад олж мэдснээр бол
Энэ тэнгэрлэг хааныг Чингис хаан гэдэг байжээ
Эрин цагтаа агуу ихээрээ алдаршин манджээ
Этүгэн даяар эгнэшгүй хэмээн машид гарчээ
Элдэв бүхнээрээ эзэн дээдэс хэмээн магтагджээ
……………………………………………………………
Аху төрийнхөө сүр сүлдийг адбиш сайнаар өргөж явсан
Алдар суутай эрийн хиймроь нь дандаа өрнөж явсан
Эрхэмсэг түүнтэй эгнэх өөр хүмүүн хаана ч тодроогүй
Энэ тэнгэрлэг хаан, энэ Монголын Чингис хаан байжээ(“Дээдсийн үлгэр” Д.Бямбаагийн орчуулга) гэж “Тэнгэрийн суран ташуур” Чингис хааныг маань гадаадынхнаас анх магтан дуулсан Английн суутай зохист аялгууч Чосер бээр нэгэн мянган гурванзуун наян есөн онд Английн вангийн зарилгаар лавран энэ титмийг оройдоо анхалж залсан байна. Дараа жилдээ хүрэхүйц даргилан хөөсөрсөн дарсаар дайварт нь бас шагнуулсан байна.
Үгүй нээрээ, мөн хачин аа!
Өмссөн дээлийн минь энгэрт өвгийн ёс оршино
Өөрийн энэхэн биед минь дээдсийн цус оргино
Бургиж байгаа булгийг бутаар бөглөж болохгүй
Оргилж байгаа омгийг олсоор даруулж болохгүй
…………………………………………………………
Эртний энэ улбаа чинь Чингисийн зам гэнэ
Эрднийн зээрд хүлэг чинь эзэн Чингисийн унаа гэнэ
Түүх татаад үзэхэд холдсон дүр нь тодроно
Үүд татаад ороход хойч үе нь тормойно(“Орлой гурван зээрд”) гэж Мөнх тэнгэрийн хөвгүүн Чингис хаанаа дурдан, үр сад нь гэдгээрээ омгорхон шүлэглэсэн Эзэн Чингисийн орны Алтан овооны хүү Мэнд-Оёо бээр Замбу тивийн Зохист аялгуучийн алтан титмийг хоёр мянган есөн онд зулай дээрээ залан ирвэй.
Үгүй нээрээ, арвангуравдугаар зуун, хориннэгдүгээр зуун хоёр ингэж учрахын урьдын ерөөл байв уу? Байсан ажгуу! Есийн тоо нь хүртэл таарч байна биш үү! Ээ, энэ орчлонд шүтэлцээгүй юм гэж огт үгүй бөлгөө. Бэлгэ зохирох гэж чухамхүү үүнийг л хэлнэм бөлгөө…
Үгүй нээрээ, энүүхэн дээр өгүүлснээс үзэхүл лавран титэмт зохист аялгуучаа улс орон атаа хүрмээр үнэлдэг юм байна шүү. Гэтэл Монгол?!...
Дуу хураагуураар гангараад онгоцны буудал дээр шаагилдаж байдаг өнөө сэтгүүлчид хаа очив? Таг чиг! Улсын далбаагаар чамирхаад гудамж бөглөж байсан өнөө жийпнүүд хаа очив? Аг чиг! Шарз хүртэн шал согтоод индэр дээр хэл нь тультарч, хөл нь туйваж байсан өнөө төрийн түшээд хаа очив? Яг алга!
Монголчууд оюунтай төрөгсдөө хэрхэн үнэлдгийн үлгэр энэ!
Тэгвэл өвгөн хатагин би та нарт агсам тавьсу.
Оюуныхаа тэнхээгээр авсан алтан титэмийг дэлхий билиг танхай хөвгүүдийнхээ тэргүүнд нь асааж өгдөг юм, мэдэв үү!
Биеийнхээ хар хөлсийг цувуулж авсан алтан медалийг дэлхий хүзүүнээс нь уяж өгдөг юм, мэдэв үү!
“Би Таны нэрийг Нобелийн шагналын жагсаалтанд оруулахаар хөөцөлдөх болно. Та үүнийг зүй ёсоор хүртэх ёстой” гэж Энэтхэгийн Кришна Ширнавас бичжээ. Ямар гайхалтай сайхан сэтгэл вэ!
Мэнд-Ооёогоо Нобелийн шагнал аваад ирэх аваас молхи хатагин би Мөнх тэнгэрийн өнгөтэй далбаа урлуулж аваад, Мөнх богд Чингисийнхээ хөргийг дээр нь бас залаад, намайг дагах хүн олдохгүй ч байсан гудамжаар ганцаараа хашгаран гүйнэ, мэдэв үү!
Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандахад
Хувилгаан туяа нь эртний ганжрыг алтлана
Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин
Хуудуу холын гунигийг зүрхэнд сэдрээнэ
Хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин нисэн айсаж хөөрхий молхи бичээч миний зүрхний гүнд нуугдсан холын гунигийг нээрээ л сэдрээн хаяад бас өрөөл нэгний, бүр хотол түмний сэтгэлийг сэнсрээхээр алсран одвой. Ийнхүү “хулсан лимбэний нүхээр гансрах салхин”-ы танан аялгуун дор алтан титэмт зохист аялгуучийн хөгжих номин эгшгийн торгон үзүүрийг, нүүдэлчин түмний, ер нийт хотол түмний алган дээрх хорвоогийн гүн ухааныг билгийн нүдээр шинжсэн энэ торгон үзүүрийг тэрхүү сэдэрсэн гунигийнхаа хүчээр эрэлхийлэхийг зорьсон бөлгөө. Эрэн олж чадсан болов уу? Эс чадсан болов уу? Үгүй нээрээ!


Хатагин Го. АКИМ/Утгазохиолын доктор/

"Үндэсний Шуудан" сонин
2009,12,12

НЭЭХИЙН УТГАН ХЭЛХЭЭ

Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал

Байгаль эхийн гоо сайханд би оршном
Барагдашгүй бялхах уянга нь намайг нээнэм
Одон ертөнц, түмэн бодис намайг нээнэм
Одох, ирэх цаг хугацаа намайг нээнэм

Элсэн ширхгийн есөн өнгө намайг нээнэм
Эрхэс гарагийн ураг холбох дохио намайг нээнэм
Найз нөхдийн дуу хуур намайг нээнэм
Нарны гэрэл, түүний толбо намайг нээнэм

Түмний дундаас ширтэх харц намайг нээнэм
Түүнд би яаж хандахаас өөрийгөө нээнэм
Мөчөөрхөл атаархлын хорон үгс намайг нээнэм
Миний үзэн ядахуйн шуурга салхин намайг нээнэм

Их Нацагдорж найргаараа намайг нээнэм
Эрдэмт өвгөдийн мэргэн сургаал намайг нээнэм
Нулимс бөмбөрүүлсэн хонгор өдрүүд намайг нээнэм
Нууцыг хадгалсан шөнийн харанхуй намайг нээнэм

Зүрхний минь айзам хөг намайг нээнэм
Зүүдний минь зөн мөрөөдөл намайг нээнэм
Энэ биений тасархай үр хүүхэд намайг нээнэм
Ирээгүй, үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу,найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм

Амьдарсаны минь утгын цэг намайг нээнэм
Алсын замд үдэгсэд тэр өдөр намайг нээнэм
Эргэн тойрон ургах цэцэгс намайг нээнэм
Эргэж авчрах хожмын дуртгал намайг нээнэм

Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм

1980 он

ГОВИЙН ГУРВАН САЙХАН

... Цагаан шөнө урсана...

Гурван цагаан тэмээ гуван гуван алхаатай
Гурвансайхан уул гүвэн гүвэн бараатай
Гурван залуу бүсгүй Гурвансайханд нутагтай

Хойно хойноосоо өвсөн толгой намалзаад
Хорол сарны мяндас туяа намилзаад
Холдож ойртох уулсын бараа шоволзоод

... Цагаан шөнө урсана...

Амгалан шөнөөр тэнгэрийн гоо манлай нь
Арван тавны саран
Алиахан зантай говийн гурван бүсгүй нь
Арван тавны саран
Аялах дууны нь түвшин дүүрнийг хэлбэл ч
Арван тавны саран

... Цагаан шөнө урсана...

Хулсан хуурын аялгуу жиргэн жиргэн айсуй
Холын нэгэн домог сэрэн сэрэн айсуй
Холбоо гурван уул өндөс өндөс айсуй

Хөхөл хөхөл уулс хэлхэлдэн хөлхөлдөөд
Энхэл донхол бартаа ирэлзэн жирэлзээд
Анхил танхил аялгуу эргэлдэн зэргэлдээд

... Цагаан шөнө урсана...

Туяан сортой зогдроо сугсрах тэмээн тэшээ
Туяхан салхины хэлийг хуурдана
Гоо сайхны бэлгэдэл гурван уулын сэвшээ
Говийн нэгэн домгийг хуурдана
Өнө эртний домгоос гурван сайхан хүүхэн
Өнөө бидний сэтгэлийг хуурдана

Гурван сайхан оргилын бутуул бургалж сэртэлзээд
Гурван сайхан бүсгүйд дөхөж ойртож ширтэлцээд
Гурван сайхны домог босож алдан сортолзоод

Бүгээхэн сарны туяанд цагаан алчуур дэрвэнэ
Хуруухан чинээ хулсанд цэн цэн уянга цуглана
Бүдэгхэн шөнийн дунд үлэмжийн чанар тодорно

... Цагаан шөнө урсана...

Өнгө үзэмжийн хослол хөгжмийн хэлээр цогцолж
Байгаль дархан өөрийгөө туурвина
Үүрд мөнхийн гоо нь үеийн үед удамшиж
Хүний сайхан нутгаа туурвина
Хосгүй уянган бүрдэл аяндаа ийнхүү зохицож
Хожмын үлгэр оршлоо туурвина ...

... Цагаан шөнө урсана...

1986 он

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН
НААДМЫН УРИЛГА БУЮУ ЗУНЫ
ДУНД САРД НУТАГ УСАНДАА ИРЭХҮЙ

Зураач урьж уулзалтын тайз чимэглэсэнгүй ээ
Зурхай зохирч зуны дунд сарын нар
Угалзан үүлсийн хөх магнаг сиймхийгээр
Улаан пансан хөшгийг тэнгэрийн хаяанд татвай.

Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй.

Зуун хэдэн морьтны хазаарын амгай жингэнэлдэж
Зуны дунд сарын тэнгэрт хонхон чимээ өргөх нь
Зулагт монгол гутлаараа цэцэг зайчилж алхах
Зургаадай таягтай өвгөдийн минь Зуугийн бурхан намба нь

Жиргэж байгаа болжморыг наран сөрөг харах
Ергөж яваа хүлгийн туурайн тусгалыг чагнах
Юухан хийхнийг анзаарахад юутай содон санагдах нь
Юм бүхэн ахуй бадалдаа, ая дандаа зохистойнх оо.

Зуун мянган хүнтэй цэнгэлдэхийн мяраан асарт
Зуны аадар шиг алга ташилтанд халамцаж зогссоноос биш
Аяа, би яагаад хөдөөгийнхөө хөх өвгөдийг налан суугаад
Адуу янцгаах аялгуутай шүлгээ уншина гэж яарсангүй вэ?

Гүнж зам шиг, надаас гүлмэрч алсарсан нутаг минь
Гүйгээд ирэхийн цагт өөдөөс гүйсэн нутаг минь
Хөсөг тэрэгтэй нүүдэл хөтөлж одсон аав минь
Хөтөл дээгүүр саравчилсаар хөхөрч сэмэрсэн ээж минь

Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх
Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох
Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү

Юм бүхэн үүсгэлдээ эргэж ордог шиг талдаа уусъюу
Юм бүхэн үүнээсээ эвдэрч оддог шиг буцъюу
Дурдан Шар бүрдийн минь дундаа нартай толионоос
Дуу, найргийн Янжинлхам дурайхыг нэг үзьюү

Хөх хадган зогдроороо манхны сэрвээ шүргүүлсээр
Хөх завьяа шиг тогорууд хөх усандаа айсуй
Бор ходоодоо гаргасан бондгор бөндгөр жаалууд
Бор шувуудтайгаа цуг нисэн алдан айсуй

Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалъюу

Яргай ташуураа барьж, жийжүү дөрөөгөө жийе
Яруу найргийн минь тайз цэцэгт ногоон дов
Тас бүргэд, жигүүрээ сэрүүцүүлж дэвэх тэнгэр –
Танхимын минь дээвэр цэнхэрлэгч тэр л хавь!

1996.02.5

ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА ЭЭЖ

Өлөн бор хамхуул үүрийн хяраанаас бөмбөрсөөр
Өглөөн хөхвөр туяанд бөн бөн хөвөхийг үзлээ
Танил гар шиг салхинд чинь хацраа алгадуулж зогслоо
Тал, ээж хоёртоо ирэлгүй он уджээ, би

Төө тэндэхийн барааг дурандаж суух ахуйд
Сөөг дэрстэй намаржаанд ганц гэр торойх нь
Өтгөн хөх мананг сөхөн саравчилж
Өөрийн минь зүг эмгэн хүн бөгцийх нь

Аяа, хөөрхий миний ээж мөнхийн наян насандаа
Адилхан бас л ингээд саравчилж зогссоныг сануулж
Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөх
Өчүүхэн жолоотой биднүүсийг үлгэрлэж зэмлэх мэт ээ!

Цаст уул шиг царцаж мөсөтсөөр ээж л хүлээдэг ээ,
Цайныхаа галд түлэгдэн дээл хөвөрдөж
Дөрвөн цагийн харгуйг сэтэртэл ээж л харуулдаж
Дөрөөн чимээ ханхийхийг анирлаж суудаг аа!

Дэлхийд үгүй ээж минь дандаа бодогдох боллоо
Дээлийнхээ хормойг харганын өргөсөнд сэмэлсээр
Навчтай цуг зулгарч намайгаа хүлээсээр
Насныхаа хөтөл дээгүүр нүүж одсон ээж минь!

Амрах гэж нутагтаа хааяа л нэг ирдэг ээ, бид
Асрах гэж ээждээ зорьсон минь юусан билээ?
Ануухан гэж бодож анзааргагүй явсаар
Ажил гэж албархан араадаа бид яарсаар

Хөлдүү өвлийн үүрээр ээжийгээ нэгэн ачлаж
Хөрзөн хормойлж галыг нь өрдөхийн оронд
Өдөн хөнжлийн өег халуун жаргалд
Өлгийтэй хүүхэд шиг нозоорч хэвтсээр

Ая тухын олбог сэнтийд авирч
Ар араасаа биднүүс орон хотруу нүүцгээсээр
Ахин ирж гийгүүлэх гэгээн өдрүүдийн чинь тулд
Амьд явахаар ээжүүд л үлдсээр

Онгойсон нүх шиг гэрийн буурь харлаж
Он цагийн салхин цууямбууг хүүршүүлэх
Чөтгөр тогтомгүй гангийн галт шил шиг наран дор
Чөдөртэй морь шиг, ээж л байсаан!

Суварга түүхийн чанадаас нааш дэлхсэн малаа
Сулд нь орхиж хот руу нүүгээгүй буурлууд минь
Тэнхлэгт хорвоон хорол дугуйт арал дээр
Тэнгэр дээдсийн эсгий туургыг ачаалаад

Замын нугачаа гарган зангийн муруйг засах
Замбуутивийн хос чавхдас хуураа дээр нь залаад
Магадын амраг уртын дуутай талдаа
Машидын хутаг олж хөх чулуунд оршсоор

Араг үүрсэн ээж минь нүүдэл хөтөлж
Алаг цэцгийг ээтэн гутал нь үнэсэж
Модон тэрэгний мөөр цагийн хөлд шалбарсаар
Монголын талаар он жилүүд өнхөрсөөр

Цөлхөрч мэнэрсэн тал нь эзгүйрч
Цөмөөрөө бараг нь хотод арагтай аргал шиг чихэлдэх
Цөхрөн бармаар энэ бэрх зааг дээр
Хөхөртлөө хүлээсэн ээж минь хөөрхий!

Ирж байгаа цагаас ээж минь тосохгүй болохлоор
Эргэж хэндээ ч гэж ирэх билээ, би
Илээ, гэвч эмтэрч хүлээсэн ээжийгээ бодохлоор
Элгэн нутагтаа эргэж ирмээр санагдах юм

Буцаад талдаа ир! гэж чинэрсэн хөхөөр даллаад ч
Бурхан галавын гандирс энд байна! гэж зарлаад ч
Өргөө хотоо орхих сачийтай хүмүүн олдох уу?
Өдрийн од нь харин илүү олон буюу!

Цэлхэртэл уйлсан нүд шиг талын зовхис
Цэлдэн хөх униар дунд мэнэрчээ
Хэн хэний маань орхисон үүр юм бэ?
Хэдэн бор гэр л хотын зүг саравчилжээ!

1994.12.18

Энэ шүлэг Данзанравжаагийн нэрэмжит 1994 оны
монголын яруу найргийн наадмын тэргүүн шагнал хүртжээ

НЭЭХИЙН УТГАН ХЭЛХЭЭ

Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал

Байгаль эхийн гоо сайханд би оршном
Барагдашгүй бялхах уянга нь намайг нээнэм
Одон ертөнц, түмэн бодис намайг нээнэм
Одох, ирэх цаг хугацаа намайг нээнэм

Элсэн ширхгийн есөн өнгө намайг нээнэм
Эрхэс гарагийн ураг холбох дохио намайг нээнэм
Найз нөхдийн дуу хуур намайг нээнэм
Нарны гэрэл, түүний толбо намайг нээнэм

Түмний дундаас ширтэх харц намайг нээнэм
Түүнд би яаж хандахаас өөрийгөө нээнэм
Мөчөөрхөл атаархлын хорон үгс намайг нээнэм
Миний үзэн ядахуйн шуурга салхин намайг нээнэм

Их Нацагдорж найргаараа намайг нээнэм
Эрдэмт өвгөдийн мэргэн сургаал намайг нээнэм
Нулимс бөмбөрүүлсэн хонгор өдрүүд намайг нээнэм
Нууцыг хадгалсан шөнийн харанхуй намайг нээнэм

Зүрхний минь айзам хөг намайг нээнэм
Зүүдний минь зөн мөрөөдөл намайг нээнэм
Энэ биений тасархай үр хүүхэд намайг нээнэм
Ирээгүй, үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу,найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм

Амьдарсаны минь утгын цэг намайг нээнэм
Алсын замд үдэгсэд тэр өдөр намайг нээнэм
Эргэн тойрон ургах цэцэгс намайг нээнэм
Эргэж авчрах хожмын дуртгал намайг нээнэм

Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм

1980 он

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ДЭНЗЭН НОРГОЙ ХЭН БЭ?

Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал
“Роеt Laureate” цолын учир

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Их спортын цаст их оргилыг “байлдан” эзэлж монголчуудаас анхны олимпийн их аварга хослон төрөв. Үндэсний хэмжээний энэ их баярын торгон эгшинг монгол хүн бүр амьсгал даран хүлээж ялалтын уухайг одот шөнийн оддын тоогоор орон даяар хурайлан угтсан нь тун саяхан. Энэхүү төрхөмдөө буцсан эмээс төрийн удирдагч хүртэл бүх нийтээр найрлан цэнгэсэн азтай тэр мөч нь ард түмний зүрх сэтгэл, зөн билгийн учрал байлаа.

Монголчуудын олз хийморийн үүц нээгджээ. Оюу толгой, Таван толгой үүц юугаа дэлгэж эртний монголчуудын газар усны нэршлийн утга учир тайлагдаж эхлэв. Тэд аль дивангарт хөрсөн дорхи алт эрдэнэсээ нээж үүцлэн хадгалж түүнээ нэршүүлэн тэмдэглэж хойч үедээ гэрээслэн үлдээжээ. Өвгөдийн маань ухааныг өнөөгийн дэлхийн техникийн дээд ололт дөнгөж тэмтрэх төдий болж байна. Их ард түмний оюуны их нууц далдын чанадад байдаг аж.

Монголын яруу найраг дэлхийд оюут толгойн оюуны үүцээ нээлээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн оюун тамга болсон монголын их утга зохиолын сүүн өрмийг дэлхийн яруу найрагчид “амсахын төдийд” дуу алдан гайхан шагширч байна. Тиймээс Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагналын нэг Роеt Laureate /поэт лаурет/ алтан титэмт цол хэргэм хүртэв. Хаан яруу найргийн хаан титэмт энэ шагнал бол Олимпийн аварга төрөх, Оюу толгой нээгдэхтэй агаар нэгэн монголчуудын аз хийморь түшсэн гэрэлт агшин юм.

Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн дэвжээнээс олон шагнал хүртсэн боловч Роеt Laureate цол нь тэр бүхнээс эрхэм дээд нь юм. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн шагнал авч л байдаг, түүний л нэгэн биз хэмээн “хэнэггүйтэн” өнгөрч боломгүй. Монголын зохиолч Нобелийн шагналын босгонд тулж ирснийг зарласан энэ эрхэм шагналыг АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр Унгар улсын Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу найрагчдын 29-р их хурлаас түүнд олгосон байна. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Маурис Янг, Дэд ерөнийлөгч Милан Рихтер, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жермэйн Дроогенброодт нарын гарын үсэг бүхий Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн диплом, лаврын навчин дүрс бэлгэдэл бүхий алтан титэм юуг өгүүлнэ вэ? Ер нь энэ Роеt Laureate цолын утга учир юусан билээ?

Яруу найраг бол хүн төрөлхтний оюун мандлын цэцгэн хур юм. Тиймээс эртний Грек, Ромоос эхлэн яруу найргийг язгууртан ихэс дээдсийн урлаг, бурхан тэнгэрийн адислал, бясалгал гэгээрлийн бичвэр, зарлиг номлолын шаштир хэмээн эрхэмлэн дээдлэн иржээ. Тухайлбал эртний Грект яруу найрагч, дайчин баатаруудыг адилтгаж Апполон бурханы ариун гэгээн адислал хүртээж байсан нь оюуны хийгээд биеийн хүчинг хэм тэгш үнэлж байсны жишээ нь навчин титэмт “лаурет” юм. Эдүгээ монголчууд бид ийм үнэлэмжид тулж ирлээ. Тэр нь яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн хүртсэн Poet Laureate цолын хэрхэн хүлээн авахаас цаашдын жишиг тогтох нь тодорхой болж байна.

Роет Laureate шагналыг Английн хааны зарлигаар 1389 онд анх Ж. Чосерид навчин хэлбэрт хаан титэм, жилийн турш хэрэглэх дарсаар шагнажээ. Энэ нь Англичууд яруу найрагч Ж. Чосеридээ суут уран бүтээлч болохыг дэлхий даяар зарлан тунхагласан хэрэг байлаа. Чухамхүү ийм учир шалтгааны үүднээс Роет Laureate шагналыг хааны зарлигаар сонетийн эцэг хэмээгч суут яруу найрагч Ф. Петраркад олгожээ.

Монголчуудын эрхшээн эзэгнэж байсан 13-р зуунаас эхлэн Английн хааны ордонд “pоет laureate”-ийн албан ёсны ажлын танхим байсан төдийгүй хааны сангаас санхүүждэг байсан тухай мэдээ байна. Тэртээ 1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургуулиас “pоет laureate” цолд нэр дэвшүүлэн олгож эхэлжээ.
1937 оноос “АНУ pоет laureate” цол хэргэмийг бий болгон Конгрессийн номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс эрхлэн олгож эхэлсэн байна. АНУ-ын энэхүү эрхэм шагналыг гайхамшигт яруу найрагч Роберт Фрост, Аллен Тате, Элизабет Вышол, Даниед Хофман, Йосиф Бродский, Билл Коллинз, Доналд Халл Кае Райн нарын 17 яруу найрагч хүртжээ. “АНУ-ын pоет laureate”-ийн тэтгэлэг нь 35000 ам доллар байдаг аж. АНУ, Канад, Шотланд, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг олон орнууд “pоет laureate” цолыг үндэсний номын сан, вангийн сан, Засгийн газраас санхүүжүүлж цалин хангамж, эрх ямбаар хангадаг байна.

АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, түүний ивээл дор зохион байгуулдаг Дэлхийн яруу найргийн их хурал 1969 оноос Роеt Laureate цолыг алтан титэмийн хамт олгодог болжээ. Энэхүү шагналыг АНУ-ын Роберт Пэнн Баррен, Сенегалын Леофолд Седар Сенгхор, Мехсикийн Маниуэл Марнинез Лэвия, Энэтхэгийг М. Карунандхи нарын хэдхэн яруу найрагч хүртээд байгаа бөгөөд тэрхүү нэрсийн жагсаалт Монголын Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор үргэлжилж байна. Дэлхийн яруу найргийн өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон энэхүү эрхэм дээд шагналыг Монгол хүн анх удаа хүртэж буй нь монголын их утга зохиолын тэмдэглэлт онцгой үйл явдлын нэгэн болж байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо урт замыг туулан байж энэхүү дэлхийн яруу найргийн өндөрлөгт хүрч ирэв. Г. Мэнд-Ооёо 2001 онд Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн байнгын гишүүнээр элсчээ. Түүнд 2002 онд Румыний Яаси хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXII их хурлаар утга зохиолын доктор цол олгосон байна. 2001 онд Хятадын Дайлянь хотод болсон Олон Улсын Яруу найргийн ПЕН клубийн шагнал, Олон Улсын Яруу найргийн орчуулга, судлалын төвөөс 2002 оны хамгийн шилдэг яруу найрагч өргөмжлөл, 2003 онд АНУ-ын Соёлын нэгдсэн чуулганаас Олон улсын Энхтайвны шагнал, 2004 онд Кембрижийн Олон улсын Намтар судлалын төвөөс оны зохиолчоор тодруулсан байна.
Г.Мэнд-Ооёо 2005 онд АНУ-ын Лос Анжелос хотод Дэлхийн Яруу найрагчдын дунд зарласан “Бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн уралдаанд “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цагт” шүлгээрээ тэргүүн байрын шагнал хүртжээ. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн “Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх” алтан медалийг 2005 онд Лос Анжелост түүнд гардуулсан бол 2006 онд Дэлхийн урлаг соёлын Академийн “Алтан алх” шагнал, Солонгосын Ханчон Соёлын Академийн соёлын шагнал, Грекийн Зохиолчдын Олон Улсын Нийгэмлэгийн шагнал, Энэтхэг дэх Олон улсын Яруу найргийн Академийн шагнал, Дэлхийн Энх тайвны утга зохиолын академийн алтан медаль, 2007 онд Сокагийн их сургуулийн хүндэт шагнал (Япон), XXI зууны олон улсын яруу найргийн форумын дээд шагнал алтан медаль (Тайвань) тус тус олгосон байна.
Ийм урт зам туулсны эцэст Г. Мэнд-Ооёо хэдхэн хоногийн өмнө Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXIX их хурлын нээлтийн ёслол дээр Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн дээд шагнал “Poet Laureate” эрхэм цол, алтан титмийг хүртлээ.

Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн бүтээлийн үнэ цэнийг дэлхийн яруу найргийн нэрт зүтгэлтнүүд олон талаас нь үнэлэн дүгнэж байна. Дэлхийн энх тайвны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, төгс гэгээрсэн бясалгагч Шри Чинмой “Мэнд-Ооёо бол үнэхээрийн оюун санааны зөнч-найрагч юм. Түүний тарнилаг шүлгүүд нь мөнхийн цаглашгүй сэтгэл зүрх рүү уншигчдыг шуурхай зөөвөрлөдөг” гэсэн бол Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгэгч Сока Гайкай Интернешнлийн Ерөнхийлөгч Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан сэтгэлтэй танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө… Хүний сэтгэлийг хязгааргүй дэлгэрүүлэх яруу найргийн дахин сэтгэлт бол хүний дахин сэргэлт юм. Түүний төлөө яруу найрагчид босох ёстой” гэсэн байна. Олон улсын Яруу найрагчдын Тив хоорондын Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Дэлхийн Яруу найрагчдын Их хурлыг үндэслэгч Кришна Ширнавас “Таны дур булаам шүлгүүд миний сонирхлыг татлаа. Таны Чам руу би явж байна шүлэг мянганы шүлэг болжээ” гэсэн бол АНУ-ын яруу найрагч, Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн хүндэт Ерөнхийлөгч Росемари С. Вилкинсон “Г. Мэнд-Ооёогийн “Нүүдэлчин одны үлгэр” хэмээх өөдрөг сэтгэл санаагаар дүүрэн, өрөвдөн хайрламаар нэгэн номыг уншлаа. Монгол хэмээх нээгдээгүй хосгүй ертөнц, маш удаан хугацаагаар нууцлаг далд байв. Энэ зохиол бидний мэдрэмжийг хурцалж, сэтгэл догдлуулж…биднийг агуулгандаа тэврэн багтааж, сэтгэлдээ адислаж байна” гэсэн бол Энэтхэгийн яруу найрагч Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Ж. Мохан “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Эмерсоны хэлсэн шиг энэ найрагч үнэхээрийн гайхамшигт найрагч. Тэрээр үнэхээр гайхалтай, тайлагдашгүй” хэмээн дуу алдсан байна. АНУ-ын яруу найрагч Жой Райны Кинг “Г. Мэнд-Ооёо уншигчдыг өөртөө татах увидастай найрагч бөгөөд туурвил нь уншигчдад зохиолынхоо ертөнцөд орших хүслэнгийн өглөгийг түгээж, яруу найргийн оршихуйд нь дэлхий ертөнц илүү гэрэл гэгээтэй сайхан болж харагдаж байна” гэсэн бол Тайванийн яруу найрагч Имре Цолдос “Таны шүлгүүдийг уншаад надад өөрийн эрхгүй Унгарчуудад Петөөфи Шаандор ямар нөлөөтэй шиг та Монголчуудын хувьд тийм чухал хэмээх сэтгэгдэл төрсөн” гэсэн бол Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор Ши Чаоин “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүдийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол ХХ зууны нэрт философич Мартин Хэйдгэрийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам” /Holz wege/-ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа” гэсэн бол Японы яруу найрагч Кае Морий “Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргаас өнөө үеийн Японд бүдгэрсэн энэрэнгүй зөөлөн урин дулаан сэтгэл халуун бүлээн илч гэгээг мэдрэв” гэжээ.
Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн тухай гадаадын эрдэмтэд, уран бүтээлчид ийнхүү бахархан бичиж байхад монголын уран бүтээлчид түүнийг нүүдэлчдийн яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч хэмээн тодорхойлж байлаа. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Ш. Сүрэнжав “Г. Мэнд-Ооёо байгалийн хөг дуурьсал шингэсэн зөөлөн аялгуут хүн-ятга” гэсэн бол Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбар “Г. Мэнд-Ооёо сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд эхэлж нээснийг мартах учиргүй…Хүн ард зөвхөн бухимдлаа илэрхийлэн тайтгарах бус, гүн ухаанаар тайтгарах, яруу сайхнаар сэтгэхийг эрмэлзэх болно. Тэр цагт Нямсүрэн, Мэнд-Ооёогийн яруу найраг үнэд орж Ахматова, Фет, Явуухулан, Тютчев шиг бусдын сэтгэлийг эзэмдэх болно” гэжээ. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч С. Эрдэнэ “Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэсэн бол Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор, нэрт зохиолч Д. Урианхай “Г. Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авьяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэй эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо” гэжээ. Нэрт нийтлэлч Ш. Цэрэнпил “Г. Мэнд-Ооёо бол нийтлэлийн төрөл зүйл, өөр бусад загварт баригддаггүй, өөрийн зоргоор яруу тунгалаг болоод өрнүүн эрчлэг хүүрнэдэг өндөрт гарсан уран бүтээлч юм” гэсэн бол яруу найрагч Ж. Болд-Эрдэнэ “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон” гэсэн байна. Төрийн шагналт Д. Төрбат “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд гол мөрөн намуухан урсаж буй мэт ихэмсэг атлаа дөлгөөн. Өнгөндөө тайван хэдий ч гүндээ шатаж буй мэт санагддаг. Ер нь яруу найрагч өөрөө ч тийм юм” гэсэн бол яруу найрагч Ш. Уянга “Алтан Одоо” үнэхээр гэрэлт номуудын нэг мөн болжээ…Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой” гэсэн байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц. Дашдондов Төр түмэн нүдтэй нь үнэн юм бол Г. Мэнд-Ооёог дутуу бус гүйцэд үнэлэх цаг нь болсондог. Түүнд Төрийн шагнал ч юм уу, Ардын уран зохиолч цол олгоход хүмүүс гайхахаасаа илүү зүй ёсны хэмээн үзэж баярлах байлгүй. Ер нь бид үнэлэхээ үнэлж, хүндэтгэхээ хүндэтгэж баймаар юм даа. Рашааныг мэдэхгүй ус хэмээн тургиж, алтыг танихгүй гууль хэмээн шидэхгүй байя” гэж саявтархан бичсэндээ миний бие санал нэг байна.

Гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэдийн үнэлэлт цэгнэлтээс үзэхэд монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роет Laureate” цол хэргэм хүртээсэн нь нүдээ олсон хүндэтгэл мөн болохыг бэлхнээ нотолж байна. Түүний яруу найраг нь монголчуудын үе үеийн яруу найрагчдын туурвин бүтээсэн нүүдэлчин соёл иргэншлийн язгуур найргийн энэ цагийн алтан залгамж мөн бөгөөд дэлхийн яруу найрагт түрэн орж ирж буй монголчуудын зөн билэг, зөөлөн эгшгийн дуулал юм.

Ерөөс Г. Мэнд-Ооёогийн туурвил зүй, яруу найргийн язгуур санаа нь энгийн бөгөөд “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээн номынх нь нэр юм. Газар тэнгэрийн савслага, хүн байгалийн шүтэлцэл, зөн билгийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлийн зөөлөн ай нь түүний оюун санааны “Алтан Овоо” бөгөөд бүхэлдээ нүүдэлчний найраг, номадизмын дуулал билээ. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн сэдэв нь нүүдэлчин монголын ахуй байдал, сэтгэлгээ нь тэнгэрийн дуудлага, бичлэг нь монгол босоо бичгийн зөөлөн аялгуу бөгөөд яруу найргийн шидэт долгион ийнхүү дэлхийн түвшинд үнэлэгдэж байна.

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Дэлхийн их утга зохиолын цаст ноён оргил өөд монгол шүлэг, монгол шүлэгч ийнхүү мацаж эхэллээ. “Шүлэг минь хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэж дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан ямар зөнч мэргэнээр хэлсэн юм бэ. Эдүгээ түүний унаган шавь Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн дээвэр болсон цаст Гимлайн зулайд тулж очсон мэт санагдана. Монгол угсаат Дэнзэн Норгойн зулайг нь анх мялаасан тэнгэрлэг их уулс мэт хүн төрөлхтний оюун санааны их оргилд монголын их хөлгөн судар – нүүдэлчний яруу найраг залрах цаг айсуй. Монголын яруу найргийн Дэнзэн Норгой хэн бэ ?



МЗЭ-ийн Уран зохиолын шүүмж судлалын төвийн
тэргүүн, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

"Зууны мэдээ" 2009,10,27
№251 /3323/