МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ДЭНЗЭН НОРГОЙ ХЭН БЭ?

Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал
“Роеt Laureate” цолын учир

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Их спортын цаст их оргилыг “байлдан” эзэлж монголчуудаас анхны олимпийн их аварга хослон төрөв. Үндэсний хэмжээний энэ их баярын торгон эгшинг монгол хүн бүр амьсгал даран хүлээж ялалтын уухайг одот шөнийн оддын тоогоор орон даяар хурайлан угтсан нь тун саяхан. Энэхүү төрхөмдөө буцсан эмээс төрийн удирдагч хүртэл бүх нийтээр найрлан цэнгэсэн азтай тэр мөч нь ард түмний зүрх сэтгэл, зөн билгийн учрал байлаа.

Монголчуудын олз хийморийн үүц нээгджээ. Оюу толгой, Таван толгой үүц юугаа дэлгэж эртний монголчуудын газар усны нэршлийн утга учир тайлагдаж эхлэв. Тэд аль дивангарт хөрсөн дорхи алт эрдэнэсээ нээж үүцлэн хадгалж түүнээ нэршүүлэн тэмдэглэж хойч үедээ гэрээслэн үлдээжээ. Өвгөдийн маань ухааныг өнөөгийн дэлхийн техникийн дээд ололт дөнгөж тэмтрэх төдий болж байна. Их ард түмний оюуны их нууц далдын чанадад байдаг аж.

Монголын яруу найраг дэлхийд оюут толгойн оюуны үүцээ нээлээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн оюун тамга болсон монголын их утга зохиолын сүүн өрмийг дэлхийн яруу найрагчид “амсахын төдийд” дуу алдан гайхан шагширч байна. Тиймээс Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагналын нэг Роеt Laureate /поэт лаурет/ алтан титэмт цол хэргэм хүртэв. Хаан яруу найргийн хаан титэмт энэ шагнал бол Олимпийн аварга төрөх, Оюу толгой нээгдэхтэй агаар нэгэн монголчуудын аз хийморь түшсэн гэрэлт агшин юм.

Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн дэвжээнээс олон шагнал хүртсэн боловч Роеt Laureate цол нь тэр бүхнээс эрхэм дээд нь юм. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн шагнал авч л байдаг, түүний л нэгэн биз хэмээн “хэнэггүйтэн” өнгөрч боломгүй. Монголын зохиолч Нобелийн шагналын босгонд тулж ирснийг зарласан энэ эрхэм шагналыг АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр Унгар улсын Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу найрагчдын 29-р их хурлаас түүнд олгосон байна. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Маурис Янг, Дэд ерөнийлөгч Милан Рихтер, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жермэйн Дроогенброодт нарын гарын үсэг бүхий Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн диплом, лаврын навчин дүрс бэлгэдэл бүхий алтан титэм юуг өгүүлнэ вэ? Ер нь энэ Роеt Laureate цолын утга учир юусан билээ?

Яруу найраг бол хүн төрөлхтний оюун мандлын цэцгэн хур юм. Тиймээс эртний Грек, Ромоос эхлэн яруу найргийг язгууртан ихэс дээдсийн урлаг, бурхан тэнгэрийн адислал, бясалгал гэгээрлийн бичвэр, зарлиг номлолын шаштир хэмээн эрхэмлэн дээдлэн иржээ. Тухайлбал эртний Грект яруу найрагч, дайчин баатаруудыг адилтгаж Апполон бурханы ариун гэгээн адислал хүртээж байсан нь оюуны хийгээд биеийн хүчинг хэм тэгш үнэлж байсны жишээ нь навчин титэмт “лаурет” юм. Эдүгээ монголчууд бид ийм үнэлэмжид тулж ирлээ. Тэр нь яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн хүртсэн Poet Laureate цолын хэрхэн хүлээн авахаас цаашдын жишиг тогтох нь тодорхой болж байна.

Роет Laureate шагналыг Английн хааны зарлигаар 1389 онд анх Ж. Чосерид навчин хэлбэрт хаан титэм, жилийн турш хэрэглэх дарсаар шагнажээ. Энэ нь Англичууд яруу найрагч Ж. Чосеридээ суут уран бүтээлч болохыг дэлхий даяар зарлан тунхагласан хэрэг байлаа. Чухамхүү ийм учир шалтгааны үүднээс Роет Laureate шагналыг хааны зарлигаар сонетийн эцэг хэмээгч суут яруу найрагч Ф. Петраркад олгожээ.

Монголчуудын эрхшээн эзэгнэж байсан 13-р зуунаас эхлэн Английн хааны ордонд “pоет laureate”-ийн албан ёсны ажлын танхим байсан төдийгүй хааны сангаас санхүүждэг байсан тухай мэдээ байна. Тэртээ 1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургуулиас “pоет laureate” цолд нэр дэвшүүлэн олгож эхэлжээ.
1937 оноос “АНУ pоет laureate” цол хэргэмийг бий болгон Конгрессийн номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс эрхлэн олгож эхэлсэн байна. АНУ-ын энэхүү эрхэм шагналыг гайхамшигт яруу найрагч Роберт Фрост, Аллен Тате, Элизабет Вышол, Даниед Хофман, Йосиф Бродский, Билл Коллинз, Доналд Халл Кае Райн нарын 17 яруу найрагч хүртжээ. “АНУ-ын pоет laureate”-ийн тэтгэлэг нь 35000 ам доллар байдаг аж. АНУ, Канад, Шотланд, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг олон орнууд “pоет laureate” цолыг үндэсний номын сан, вангийн сан, Засгийн газраас санхүүжүүлж цалин хангамж, эрх ямбаар хангадаг байна.

АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, түүний ивээл дор зохион байгуулдаг Дэлхийн яруу найргийн их хурал 1969 оноос Роеt Laureate цолыг алтан титэмийн хамт олгодог болжээ. Энэхүү шагналыг АНУ-ын Роберт Пэнн Баррен, Сенегалын Леофолд Седар Сенгхор, Мехсикийн Маниуэл Марнинез Лэвия, Энэтхэгийг М. Карунандхи нарын хэдхэн яруу найрагч хүртээд байгаа бөгөөд тэрхүү нэрсийн жагсаалт Монголын Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор үргэлжилж байна. Дэлхийн яруу найргийн өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон энэхүү эрхэм дээд шагналыг Монгол хүн анх удаа хүртэж буй нь монголын их утга зохиолын тэмдэглэлт онцгой үйл явдлын нэгэн болж байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо урт замыг туулан байж энэхүү дэлхийн яруу найргийн өндөрлөгт хүрч ирэв. Г. Мэнд-Ооёо 2001 онд Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн байнгын гишүүнээр элсчээ. Түүнд 2002 онд Румыний Яаси хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXII их хурлаар утга зохиолын доктор цол олгосон байна. 2001 онд Хятадын Дайлянь хотод болсон Олон Улсын Яруу найргийн ПЕН клубийн шагнал, Олон Улсын Яруу найргийн орчуулга, судлалын төвөөс 2002 оны хамгийн шилдэг яруу найрагч өргөмжлөл, 2003 онд АНУ-ын Соёлын нэгдсэн чуулганаас Олон улсын Энхтайвны шагнал, 2004 онд Кембрижийн Олон улсын Намтар судлалын төвөөс оны зохиолчоор тодруулсан байна.
Г.Мэнд-Ооёо 2005 онд АНУ-ын Лос Анжелос хотод Дэлхийн Яруу найрагчдын дунд зарласан “Бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн уралдаанд “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цагт” шүлгээрээ тэргүүн байрын шагнал хүртжээ. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн “Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх” алтан медалийг 2005 онд Лос Анжелост түүнд гардуулсан бол 2006 онд Дэлхийн урлаг соёлын Академийн “Алтан алх” шагнал, Солонгосын Ханчон Соёлын Академийн соёлын шагнал, Грекийн Зохиолчдын Олон Улсын Нийгэмлэгийн шагнал, Энэтхэг дэх Олон улсын Яруу найргийн Академийн шагнал, Дэлхийн Энх тайвны утга зохиолын академийн алтан медаль, 2007 онд Сокагийн их сургуулийн хүндэт шагнал (Япон), XXI зууны олон улсын яруу найргийн форумын дээд шагнал алтан медаль (Тайвань) тус тус олгосон байна.
Ийм урт зам туулсны эцэст Г. Мэнд-Ооёо хэдхэн хоногийн өмнө Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXIX их хурлын нээлтийн ёслол дээр Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн дээд шагнал “Poet Laureate” эрхэм цол, алтан титмийг хүртлээ.

Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн бүтээлийн үнэ цэнийг дэлхийн яруу найргийн нэрт зүтгэлтнүүд олон талаас нь үнэлэн дүгнэж байна. Дэлхийн энх тайвны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, төгс гэгээрсэн бясалгагч Шри Чинмой “Мэнд-Ооёо бол үнэхээрийн оюун санааны зөнч-найрагч юм. Түүний тарнилаг шүлгүүд нь мөнхийн цаглашгүй сэтгэл зүрх рүү уншигчдыг шуурхай зөөвөрлөдөг” гэсэн бол Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгэгч Сока Гайкай Интернешнлийн Ерөнхийлөгч Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан сэтгэлтэй танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө… Хүний сэтгэлийг хязгааргүй дэлгэрүүлэх яруу найргийн дахин сэтгэлт бол хүний дахин сэргэлт юм. Түүний төлөө яруу найрагчид босох ёстой” гэсэн байна. Олон улсын Яруу найрагчдын Тив хоорондын Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Дэлхийн Яруу найрагчдын Их хурлыг үндэслэгч Кришна Ширнавас “Таны дур булаам шүлгүүд миний сонирхлыг татлаа. Таны Чам руу би явж байна шүлэг мянганы шүлэг болжээ” гэсэн бол АНУ-ын яруу найрагч, Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн хүндэт Ерөнхийлөгч Росемари С. Вилкинсон “Г. Мэнд-Ооёогийн “Нүүдэлчин одны үлгэр” хэмээх өөдрөг сэтгэл санаагаар дүүрэн, өрөвдөн хайрламаар нэгэн номыг уншлаа. Монгол хэмээх нээгдээгүй хосгүй ертөнц, маш удаан хугацаагаар нууцлаг далд байв. Энэ зохиол бидний мэдрэмжийг хурцалж, сэтгэл догдлуулж…биднийг агуулгандаа тэврэн багтааж, сэтгэлдээ адислаж байна” гэсэн бол Энэтхэгийн яруу найрагч Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Ж. Мохан “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Эмерсоны хэлсэн шиг энэ найрагч үнэхээрийн гайхамшигт найрагч. Тэрээр үнэхээр гайхалтай, тайлагдашгүй” хэмээн дуу алдсан байна. АНУ-ын яруу найрагч Жой Райны Кинг “Г. Мэнд-Ооёо уншигчдыг өөртөө татах увидастай найрагч бөгөөд туурвил нь уншигчдад зохиолынхоо ертөнцөд орших хүслэнгийн өглөгийг түгээж, яруу найргийн оршихуйд нь дэлхий ертөнц илүү гэрэл гэгээтэй сайхан болж харагдаж байна” гэсэн бол Тайванийн яруу найрагч Имре Цолдос “Таны шүлгүүдийг уншаад надад өөрийн эрхгүй Унгарчуудад Петөөфи Шаандор ямар нөлөөтэй шиг та Монголчуудын хувьд тийм чухал хэмээх сэтгэгдэл төрсөн” гэсэн бол Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор Ши Чаоин “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүдийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол ХХ зууны нэрт философич Мартин Хэйдгэрийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам” /Holz wege/-ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа” гэсэн бол Японы яруу найрагч Кае Морий “Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргаас өнөө үеийн Японд бүдгэрсэн энэрэнгүй зөөлөн урин дулаан сэтгэл халуун бүлээн илч гэгээг мэдрэв” гэжээ.
Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн тухай гадаадын эрдэмтэд, уран бүтээлчид ийнхүү бахархан бичиж байхад монголын уран бүтээлчид түүнийг нүүдэлчдийн яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч хэмээн тодорхойлж байлаа. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Ш. Сүрэнжав “Г. Мэнд-Ооёо байгалийн хөг дуурьсал шингэсэн зөөлөн аялгуут хүн-ятга” гэсэн бол Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбар “Г. Мэнд-Ооёо сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд эхэлж нээснийг мартах учиргүй…Хүн ард зөвхөн бухимдлаа илэрхийлэн тайтгарах бус, гүн ухаанаар тайтгарах, яруу сайхнаар сэтгэхийг эрмэлзэх болно. Тэр цагт Нямсүрэн, Мэнд-Ооёогийн яруу найраг үнэд орж Ахматова, Фет, Явуухулан, Тютчев шиг бусдын сэтгэлийг эзэмдэх болно” гэжээ. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч С. Эрдэнэ “Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэсэн бол Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор, нэрт зохиолч Д. Урианхай “Г. Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авьяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэй эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо” гэжээ. Нэрт нийтлэлч Ш. Цэрэнпил “Г. Мэнд-Ооёо бол нийтлэлийн төрөл зүйл, өөр бусад загварт баригддаггүй, өөрийн зоргоор яруу тунгалаг болоод өрнүүн эрчлэг хүүрнэдэг өндөрт гарсан уран бүтээлч юм” гэсэн бол яруу найрагч Ж. Болд-Эрдэнэ “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон” гэсэн байна. Төрийн шагналт Д. Төрбат “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд гол мөрөн намуухан урсаж буй мэт ихэмсэг атлаа дөлгөөн. Өнгөндөө тайван хэдий ч гүндээ шатаж буй мэт санагддаг. Ер нь яруу найрагч өөрөө ч тийм юм” гэсэн бол яруу найрагч Ш. Уянга “Алтан Одоо” үнэхээр гэрэлт номуудын нэг мөн болжээ…Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой” гэсэн байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц. Дашдондов Төр түмэн нүдтэй нь үнэн юм бол Г. Мэнд-Ооёог дутуу бус гүйцэд үнэлэх цаг нь болсондог. Түүнд Төрийн шагнал ч юм уу, Ардын уран зохиолч цол олгоход хүмүүс гайхахаасаа илүү зүй ёсны хэмээн үзэж баярлах байлгүй. Ер нь бид үнэлэхээ үнэлж, хүндэтгэхээ хүндэтгэж баймаар юм даа. Рашааныг мэдэхгүй ус хэмээн тургиж, алтыг танихгүй гууль хэмээн шидэхгүй байя” гэж саявтархан бичсэндээ миний бие санал нэг байна.

Гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэдийн үнэлэлт цэгнэлтээс үзэхэд монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роет Laureate” цол хэргэм хүртээсэн нь нүдээ олсон хүндэтгэл мөн болохыг бэлхнээ нотолж байна. Түүний яруу найраг нь монголчуудын үе үеийн яруу найрагчдын туурвин бүтээсэн нүүдэлчин соёл иргэншлийн язгуур найргийн энэ цагийн алтан залгамж мөн бөгөөд дэлхийн яруу найрагт түрэн орж ирж буй монголчуудын зөн билэг, зөөлөн эгшгийн дуулал юм.

Ерөөс Г. Мэнд-Ооёогийн туурвил зүй, яруу найргийн язгуур санаа нь энгийн бөгөөд “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээн номынх нь нэр юм. Газар тэнгэрийн савслага, хүн байгалийн шүтэлцэл, зөн билгийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлийн зөөлөн ай нь түүний оюун санааны “Алтан Овоо” бөгөөд бүхэлдээ нүүдэлчний найраг, номадизмын дуулал билээ. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн сэдэв нь нүүдэлчин монголын ахуй байдал, сэтгэлгээ нь тэнгэрийн дуудлага, бичлэг нь монгол босоо бичгийн зөөлөн аялгуу бөгөөд яруу найргийн шидэт долгион ийнхүү дэлхийн түвшинд үнэлэгдэж байна.

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Дэлхийн их утга зохиолын цаст ноён оргил өөд монгол шүлэг, монгол шүлэгч ийнхүү мацаж эхэллээ. “Шүлэг минь хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэж дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан ямар зөнч мэргэнээр хэлсэн юм бэ. Эдүгээ түүний унаган шавь Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн дээвэр болсон цаст Гимлайн зулайд тулж очсон мэт санагдана. Монгол угсаат Дэнзэн Норгойн зулайг нь анх мялаасан тэнгэрлэг их уулс мэт хүн төрөлхтний оюун санааны их оргилд монголын их хөлгөн судар – нүүдэлчний яруу найраг залрах цаг айсуй. Монголын яруу найргийн Дэнзэн Норгой хэн бэ ?



МЗЭ-ийн Уран зохиолын шүүмж судлалын төвийн
тэргүүн, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

"Зууны мэдээ" 2009,10,27
№251 /3323/