G.Mend-Ooyo's new novel, The Holy One

G.Mend-Ooyo's new novel, The Holy One, tells the story of the nineteenth century poet, educator and spiritual teacher, the Noton Hutagt Danzanravjaa (1803-1856), and of his realisation of, and how he expressed, the secret wisdom in the teaching and practise of the historical Buddha and his descendents.

The novel also deals with the extremely difficult period during the late 1930s when, with the Mongol government persecuting monastics and intellectuals, the man who was in charge of protecting Danzanravjaa's memory and his cultural and material possessions, O.Tüdev, sought to protect this heritage against its destruction by the state.

The Holy One also reveals how Danzanravjaa's life speaks to Mongol intellectual culture and the nomadic tradition of the Gobi area in which he lived, and how this tradition is an expression of the land and the environment in which he lived.

 ----

G.Mend-Ooyo has written many books of poetry, narrative fiction, articles and academic papers, and these have been translated into some forty languages.  One of his most important volumes, Altan Ovoo, has gone through four editions, being published in 1993, 2002, 2007 and 2010, and is now available in English translation.

Mend-Ooyo has also written several books which, like his latest, The Holy One, deal with spiritual themes, including The One Who Opens the Eye of Wisdom (1996)  and The Golden Annals of Altan Ovoo (2008).  Working with the French author Patrick Fischmann, Mend-Ooyo has produced a book of Mongol folk stories, now available in French translation, and published in Paris.

Tale of Travelling Star in Bengali

Amarendra Chakravorty, poet, writer and traveller, who translated and published my children's book in Bengali. Thank you so much his great effort and kindness. 

Данзанравжаагийн тухай “Гэгээнтэн” роман хэвлэгдлээ

Зохиолч Г.Мэнд-Ооёогийн туурвисан “Гэгээнтэн” хэмээх шинэ роман ойрын үед номын худалдаанд гарах аж. Уг роман нь XIX зууны Монголын их соён гэгээрүүлэгч, Ноён хутагт Данзанравжаагийн ер бусын ид шидлэг гайхамшигт далд ертөнцөөр аялуулах болно. Монголын говь дахь эрт галавын ой санамж, байгаль дахь оюун санааны далд хүчийг танин барьсан говийн Гэгээнтэний соён гэгээрүүлэх үйлс нь Манжийн төрийн монгол нутаг тийш явуулсан бодлого, саад хоригтой тулгарч, олон эмс хүүхнүүд дагуулсан “говийн дүвчин”, “согтуу”, “галзуу” хэмээн хоч цуугаар муучлагдан, ил далд хавчин хяхах, хорлон хөнөөхийг элдвээр оролдох боловч Данзанравжаа бээр нууц тарнийн бясалгалын хамтрагч дагинас, бүтээлчин бүсгүйчүүд, урлаач, дууч хуурчид олон шавь нараа дагуулан орон шүтээний газаруудаа байгуулан, жүжиг наадам дэглэн, дуу хуур ид шидээ үзүүлэн уул усаа аргадан чөтгөр шимнусыг дарж, тэмээн жингийн урт цуваа хөвүүлэн билиг танхай авьяас билгээ хөгжүүлэн дэлгэрүүлж, аялан явсаар байна.

Данзанравжаа өөрийн төрөлх говь дахь чинадын эрчим оршсон хий бод ертөнцөд хувилгаан эрдмээрээ нэвтэрч, уул ус ургамал чулуу хийгээд амьтны аймаг, эрдэнэт хүмүүний бүтээл оюун санаа нэгэн бүхэл цогц ертөнц болохыг танин барьж улмаар Шамбал хэмээх нууцын орныг төрөлх говь нутагтаа нээж буй суу гайхамшигт билиг эрдмийг нь зохиолч романыхаа гол шугам болгож өгүүлжээ.

Шамбалын нууц оршсон хутагтын эрдмийн өвийг авч үлдэхийн төлөө 1937 оны хэлмэгдүүлэлт, шашин соёлыг хааж боосон хуучин тогтолцооны хүнд бэрх хавчилт хаалт боолтын дундуур амь биеийг үл хайрлан тэмцэж 1990 оны ардчилсан хувьсгалтай золгуулж чадсан тахилч О.Түдэвийн амьдралын нууцлаг, бишрэм түүхийг романы үйл явдалтай сүлэлдүүлэн өгүүлжээ.

Будда болон Ловон Бадмажунай тэргүүт дээд Богдос нараас эши үндэстэй нууц тарнийн судал, хий, дуслын бясалгалаар чинадын нууцад нэвтэрч дээд оюуны далд увдисыг Монголын говь нутагт төгөлдөржүүлэн оньсолсон хийгээд нүүдэлчин Монголчууд соёл, эрдэм ухааны өвөө хүнээс хүнд, цагаас цагт уламжлан хойч үедээ илгээж буйг Ноён хутагт Данзанравжаагийн түүхэн баримтат үйл амьдралаар дамжуулан задлан шинжилсэн  уг романы онцлог ажээ.


Зохиогчийн тухай:

Г.Мэнд-Ооёо нь яруу найраг, хүүрнэл зохиол, нийтлэл, судалгааны олон ном бичсэн бөгөөд түүний бүтээлүүд нь дэлхийн 40 шахам хэлнээ орчуулагдан уншигчдын хүртээл болжээ.

Хүүрнэл зохиолын төрлөөр бичсэн “Алтан Овоо” хөлгөн судар нь 1993, 2002, 2007, 2010 онуудад хэвлэгдсэнээс гадна англи хэлнээ орчуулагдан гарчээ. Шашин соёлын сэдвээр “Билгийн мэлмий нээгч” /1996/, “Алтан-Овооны алтан шастир” /2008/ зэрэг ном нь нийтийн хүртээл болж байжээ.

Г.Мэнд-Ооёогийн Францын зохиолч Патрик Фишмантай хамтарч бичсэн Монгол цэцэн билигт ардын үлгэрт үгүүллийн ном нь энэ 2012 онд франц хэлээр Парис хотноо хэвлэгдсэн байна.

Ч.БОЛОР
http://art.news.mn/content/105719.shtml

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ЕСӨН ГАЙХАМШИГ

3.21 Дэлхийн яруу найргийн өдөрт

Г.МЭНД-ООЁО

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ЕСӨН ГАЙХАМШИГ

Жинхэнэ яруу найраг бол цаг хугацаанаас үл хамааран оршигч дотоод эрчимийн үгээр амилсан шидэт долгион юм. Яруу найргийг дээдийн оюун санааг хадгалж, зуун болоод мянганы чинадтайд хүргэх зөөгч гэж болох юм. Ямар ч өндөр технологийн дижитал төхөөрөмжөөр дүрслэн бичиглэж үл чадах долгисыг зөвхөн яруу найраг л тогтоон барина. Яруу найргийн өөр нэгэн гайхамшиг нь тухайн хэл сэтгэлгээний үнэт зүйлсийг хадгалан өвлүүлэгч болохын хувьд оюуныг дээдлэгч хүмүүст бол үнэт очир эрдэнэсээс ч үнэтэй буюу. Материаллаг баялагт хэт шунан шимтэгч өдгөө цаг үед яруу найргийн ханш буурсан гэх буюу технологи хэт өндөр хөгжсөн зарим оронд яруу найраг үгүй болж байгаа мэтээр ярих болсон ч өнөөдөр манай дэлхийд зуу зуун сая хүн яруу найраг дахь тайлагдашгүй дотоод эрчим рүү нь шимтсээр, хүн төрөлхтөний яруу найргийн эрдэнэсээс дотоод оюунаа ариусган гэгээрүүлж, яруу найргаас үлэмжийн чанарыг олж нээсээр байна.

Монголчуудын бүтээсэн яруу найргийн гайхамшигууд гэвэл бид юу юуг нэрлэж, тэрхүү эрдэнэсийн санд оруулах вэ? хэмээх асуултыг өөртөө тавьж бичсэн шинэ номынхоо эхээс товчлон эхэн удаад дараах есөн гайхамшигийг нэрлэж байна.

1. “Хос уянга”, “Ертөнцийн гурав” хэмээх очир алмааз

Хамгийн их санаа хийгээд утга уянгыг хамгийн цөөн үг, хэм хэмнэлээр яруу найраг болгон цогцлоох урлаг бүхий л улс үндэстэнд буй. Тэдгээрийн дотроос эртний Персийн Омар Хайямын “Рубай” хэмээх дөрвөн мөрт, Японы Мацуо Башёгийн “Хайку” хэмээх арван долоон үет /гурван мөрт гэх нь буй/, Исакава Такубокугийн “Танка” хэмээх атга эм буюу таван мөрт, Түвдийн Гунгаажалцаны Субашидийн дөрвөн мөрт, Энэтхэгийн Рабинадраат Таагүрийн “Ирсэн шувуу” хэмээх богино хүүрнэл шүлэг, Өрнө дахины “соннет” хэмээх 14 мөртүүдийг дэлхийн яруу найргийн эрдэнэсийн сондорууд хэмээн зүй ёсоор үздэг билээ.

Тэдэнтэй эн зэрэгцэх яруу найргийг монголчууд бүтээсэн нь “хос уянга” хэмээх товчит, “ертөнцийн гурав” хэмээх гуравт болой.

Сайн юманд үр буй

Муу юманд мөр буй

хэмээх хос уянгын зэрэгцүүлэл, хэм хэмнэл, шүлэглэх ур утга уянга гэх мэт олон зүйлийг дээрхээс шууд ажиглаж болох бөгөөд сайн бүхэн урган төлжих арвижих нэгэн санаа, муу бүхэн ул мөрөө үлдээх боловч цагийн элэгдэлд элрэн арилахын хоёр дахь санааг үгүүлэх болой.

Үгийг үг болгох

Үгүйг бий болгох

...

Айл хүний амь нэг

Саахалт хүний санаа нэг...

гэх мэтээр монголчууд өдөр тутмын яриандаа зүйрлэн хэлж буй хэдэн зуун мянган билиг дотроос дээжлэн сорчилбоос “нэгэн хас хуурцаг дүүрэн очир алмаас” тунарах болой.

Орчлон

Гаслан... хэмээх хоёрхон үг, дөрөвхөн үе энэ хос уянга бол манай дэлхий дээрх хамгийн товчхон мөртлөө хамгийн их санааг багтаасан шүлэг байж ч магадгүй юм.

Тэнгэрт багана дутуу

Дэлхийд бүслүүр дутуу

Далайд таглаа дутуу...

гэх /ертөнцийн гурван дутуу/ шүлгийн ур, уран санааг тайлбарлах нь илүүц буй заа. Үүнд зохиогдсон цаг үеийн хүмүүний ухааны далайц байхын хамт ирээдүй судлалын холч билгүүн хараа ч бас хадгалагдсан байна. Бидний олж цуглуулснаар ертөнцийн гурав хэмээх 300 орчим гурван мөрт шүлэг буй. Ертөнцийн гурав бол утга уянгын нэгэн их санааг илэрхийлсэн нүүдэлчний тулгын гурван чулуу мэт урлал ажээ.

2. Монгол их хөлгөн туульсууд буюу тэнгэрийн найраг

Энэтхэгийн “Раамачандраан туульс”, Грекийн “Иллиада”, “Одиссей”, Францын “Роландын дуулал”, Оросын “Игорийн хорооны тууж”, Персийн “Шахнаме”, Киргизийн “Манас” тэргүүтэн хүн төрөлхтөний туульсын яруу сайхан сор бүтээлүүдийн зиндаанд “Монголын нууц товчоо”, “Гэсэр”, “Жангар”-ын туульсуудаа товойлгон, тод томруунаар гаргаж ирэх нь өдгөө цагийн монгол мэргэдийн эрдэм оюуны чансааг сорих үйлс төдийгүй, улсын алтан хайрцаг дотор байх бодлогын хэрэг гэдэг нь хэнд ч ойлгомжтой буй заа. Монгол туульс нь зөвхөн дээрх гурав төдий бус аа. Хэдхэн цагаас эхлээд хэдэн сараар аялгуулан хэлдэг их хөлгөн туульсууд үе үеийн үлгэрч туульчдын цээжнээс тэнгэрийн эрчимээр ундран цэцлэгдэж гараад дараа дараа үедээ дамжин уламжилсан нь ч бий. Эзэн хүнтэйгээ элэрэн мартагдсан нь ч буй. Баруун Монголын алдарт туульч Парчины хайлсан “Хан Харангуй” туульсийг өнгөрсөн зууны эхээр А.Бурдуков тэмдэглэн авч профессор В.Котвич руу Санктпетербург хотноо илгээснээр монгол тууль судалгааны эргэлтэнд оржээ. Парчины хайлсан “Бум эрдэнэ” туульс 5000 мөр шүлэгтэй бол амаар уламжлагдан ирээд ХХ зууны эхээр бичигт тэмдэглэгдсэн “150 насалсан хөгшин луу мэргэн хаан” хэмээх туульс 14000 мөр шүлэгтэй ажээ. Туульсийн нэгэн гайхамшиг бол ундран гарахдаа домог түүхийг өрнүүлэн үгүүлэхийн хамт, тэнгэрс, уул усны эзэн савдагийг баясган тайтгаруулах шидийн хүчийг үзүүлэх увдистай. Монгол туульс бол хүмүүний ой санамж, оюуны багтаамж, илэрхийлэх ур чадварын гайхамшиг болохын хувьд хүн төрөлхтөний аман билиг, цэц-найргийн охь, монгол хэл соёлын их эрдэнэс бөлгөө.

3. Дэлхийд ганцхан хувь чулуунд шингэсэн яруу найраг

Монголын эх оронч, яруу найрагч “Чөөхүр” хэмээх Цогт тайж бээр 1621 оны намрын эхэн сард Хангай ханы Цэцэрлэгийн хойд ууланд авлаж явахын цагт авга эгчээ дурсан санаж нэгэн шүлэг хайлсан нь түүхэнд “Цогтын чулууны бичиг” хэмээн алдаршжээ. Цогтын цэцэлсэн шүлгийг Эрх хиа тэмдэглэн авсныг гурван жилийн дараа Дайчин хиа, Гүен баатар хоёр Дуутын хар чулуунд сийлэн мөнхөлснөөр бидний үед хүрч ирсэн юм.

...Хол ойроос хулгай хийгч хүн хийгээд

Хотыг эргэн гэтэгч чоно хоёрын

Илт бие дүр өөр боловч

Идэхүйг хүсэх сэтгэлийн агаар нэгэн буй

хэмээх 28 мөр шүлэг бол 400 шахам жилийн өмнө зохиогдсон монгол яруу найргийн гайхамшигт дуулал болой. 2021 онд энэ шүлэг зохиогдсоны 400 жилийн ой болно. Цогтын хаднаа мөнхөрсөн энэ шүлэг бол үгийн урлагийн үнэт зүйлсийг Монголчууд хэрхэн үнэлэн дээдэлж ирсний түүхэн гэрч төдийгүй монгол бичиг соёлын ховор чухаг дурсгал юм. Яруу найргийн очир эрдэнэсийг байгалийн хад чулуунд ийм гайхалтай уран тод бичиглэлээр сийлбэрлэн мөнхөлж үлдээсэн нь хүн төрөлхтөний түүхэнд нэн ховор үзэгдэл билээ. Төв аймгийн Дэлгэрхаан сумын нутаг дахь Цогтын бичигт чулуу алга боллоо хэмээн хэвлэлээр гарсан шуугиан нь азаар цуурхал байсан ч хатуухан сануулга болсныг төр улс анхааралдаа авсан буй заа хэмээн найдъя.

4. Хаадаасаа харцаа хүртэл шүлэгч ард түмэн

Чингис хааны “Оюун түлхүүр” тэргүүт билиг сургаалиуд бол монгол яруу найргийн эрдэнэсийн дурсгалууд мөн.

Алд бие минь алжааваас алжаатугай

Аху төр минь бүү алдартугай

Бүтэн бие минь зовбоос зовтугай

Бүрэн улс синь бүү сандартугай...

гэх тэргүүт үгс нь хойчийн хаад, төр улсын жолоо баригчдад илгээсэн мөнхийн сануулга бус уу. Чингисийн билиг сургуулиудад энэ мэт гайхамшигт шад олон буйг эрхэмлэн саналтай. Хувилай хааны “Чун Шан ууланд төрсөн сэтгэгдэл”, Тогоонтөмөр хааны “Мингийн жанжинд илгээсэн шүлэг”, Тугтөмөр хааны “Хөх гүйлсийн шүлэг”, Мандухай сэцэн хатны “Тангарагийн шүлэг” тэргүүтэн нь төрийг илдээр засахын зэрэгцээ эерүү ухаан эрдэм билгийг онцгой эрхэмлэж байсны тод гэрч болой. Хаадын билиг өрлөг сайдуудад ч хамаатай аж. Сөнөдийн Гилгүүдэй баатарын хаан эзнийхээ цогцосны дэргэд хайлсан шүлэг, Юань гүрний үеийн жанжид болох Баян, Агай гүнж тэргүүтний шүлгүүдийг дурдаж болох юм. Эгэл ард нь ч шүлэг найраглал олныг туурвиснаас “Аргасан хуурчийн домог”, “Чингисийн есөн өрлөгтэй өнчин хөвгүүний цэцэлсэн шастир”, “Эр хоёр загалын тууж”, Ижил мөрний хөвөөнөөс олдсон “Алтан ордны үйсэн дээрх бичиг” хэмээн алдаршсан эгэл цэргийн уянгат дуулал тэргүүтэн бол монголчуудын түүхэн цаг үеүдийн тусгал төдийгүй, яруу үгүүлэхүйн цэцэн мэргэн шүлэг найргийн шүр сувд мөн.

5. Нэгэн ам бүлээс таван шүлэгч

Монголын уран зохиолын түүхэнд нэгэн содон хувь заяа тохиосон нь Чингис хааны алтан ургийн тайж Түмэд баруун хошууны “Шударга бат хороо”-ны монгол сурвалжтан Ванчинбалынд /1795-1847/ дөрвөн яруу найрагч хөвгүүн төрж бойжсон явдал юм. Ванчинбал Монголын түүхэн уран зохиолын “Хөх судар” хэмээх романы эхний 8 бүлгийг бичсэний дотор олон шигтгэл сул шүлэг оруулсан байдаг. “Хөх судар”-ын 61 бүлгийг Ванчинбалын бага хөвгүүн Инжинаши /1837-1892/ 10 гаруй жилийн туршид бичиж туурвижээ. Инжинаши бол түүхч, зохиолч, яруу найрагч, зураач, утга зохиолын онолч байлаа.

Инжинаши,

Мянган оны учир шалтгааныг бийр бэхэсэээс асууж

Мяралзан эрээлжлэх үйл явдлыг судар бичиг лүгээ хэлэлцмүй

Миний энэ бие хэл сэтгэл гүнээ чилсэн шалтгааныг

Мятарш үгүй хожмын мэргэд айлднам болов уу үгүй юү?

хэмээн халаглан шүлэглэсэн нь буй. Ванчилбал тайжийн их хөвгүүн Гулиранса нь /1823-1851/ XIX зууны онцгой авъяаслаг шүлэгч бөгөөд 29 насалсан богино хугацаандаа 90 орчим шүлэг дуулал туурвиж, “Сүн улсын хүйтэн уулын бичиг” хэмээх алдарт туурвилыг монголчилжээ.

Гулиранса,

Өнгө чинь гурван хаврын тоорын цэцэг мэт

Үнэр чинь есөн намрын сүмэн өвс адил

Үсний хар, эгнэгт бэхсийн харыг даран чадаад

Үнэн улаан яахин, түүний уруулын улааныг гүйцмүй

гэх мэт олон гайхалтай уран шүлэг бичиж үлдээжээ. Ванчинбалын 5-р хөвгүүн Гунначуг /1833-1899/ 35-хан насалсан боловч багаас шүлэг бичиж, зураг зурж, яруу найргийн онол, монгол хятад шүлгийг харьцуулан судалсан бол 6-р хүү Сүнвэйданзан /1834-1898/ түүхч, гарамгай орчуулагч, яруу найрагч байлаа. Тэрбээр Гулирансын дуусгаж амжаагүй “Хүйтэн уулын бичиг”-ийг гүйцээн монголчилжээ. “Хөх судар”-ын нөхвөр дэвтэрийн зарим бөлгийн өмнө Сүнвэйданзаны шүлгүүдийг оруулсан байдаг. Ванчинбалынханы яруу найраг нь тэдний монголын эртний уламжлалт шүлэг хийгээд нанхиад утга зохиолын боловсрол, манж төвд хэл соёлын нөлөө бүхий өвөрмөц содон, нэн торгомсог уран тансаг туурвилууд байдаг юм.

6. Яруу найргийн хүлэг мориор гэгээрэлд хүрсэн найрагч

Монголын гучин гурван говийн аглагхан нэгэн чөлөөнд мэндлээд нартад аж төрсөн 53 насандаа хүмүүний оюун сэтгэлгээний дээд аглагт хүрч гэгээрсэн Говийн V ноён хутагт Данзанравжаа бол хүн төрөлхтөний яруу найргийн хойморийн сэнтийд заларвал зохих агуу их зохист аялгууч мөн болой. Азтай нь гэвэл, Равжаагийн шүлэг дуулал, “хазгар өвгөдийн хар авдараас” “хахир говийн хад агуйгаас” олдсоор байна. Харамсалтай нь гэвэл Равжаагийн яруу найргийн үнэт зүйлсийг өнөө болтол бүрэн таньж нээгээгүй байна. Равжаагийн шүлэг дуулалуудын эхэнд байх бясалгал залбиралын шадуудыг тарнич – егүзэрийн самадид оршихуйн төвлөрөл –шүлэг дуулалдаа шингээсэн адистэд жүд гэх талаас нь тунгаах ёстой. Хутагтын шүлгүүдийг морин дэл дээр яваа янаг амрагийн гансралын дуун мэт ойлгох нь олонтаа. “Цэвцгэр хурдан шарга”, “Сэргэлэн зант цагаан”, “Наранзул хул”, “Гишгэдэлт хээр”, “Дөмөн” тэргүүт Равжаагийн яруу найргийн хүлгүүд нь сэтгэлийн янаг амрагаа зорин яваа эр хүмүүний хүлэг морин төдийгүй дээд оюунаар бясалгал гэгээрлийн эрдэмд хөтлөх судар тарнийн билгийн хүлгүүд ажээ. Данзанравжаа бээр хутагтын эрдмийн нууц оньсонд нэвтэрээд үзэгдэл бүхнийг яруу төгөлдөрт увдислаж, шүлэг дууллынхаа төгсгөлд “бясалгал дунд ургасан” хэмээн тодорхойлсон байх нь тааралдана. Билгүүн гүүш Л.Хүрэлбаатар багш “...ертөнц хийгээд номын хоёр агуулгатай, янагуухь хийгээд үнэмлэхүйн давхар далд санаатай, залах хийгээд магадлахын хоёр утгатай” хэмээн түүний гүр дууллуудын тухайд хэлжээ. Данзанравжаагийн аялгуун жүд оршоосон “Үлэмжийн чанар”, “Урьхан хонгор” тэргүүт олон дуу нь дуулах бүр адистэд авшигаа улам арвижуулсаар байх утга чанараар “Үлэмжийн чанарыг нэгэнт дуулбал 1000 дара эх уншсантай тэнцэнэ” хэмээн хэлцдэг байх аа.

Данзанравжаа бээр: өөрөө;

Бие гэвч бие биш

Гэгээн хоосон солонго

Хэл гэвч хэл биш

Очирын гүн эгшиглэн” хэмээсэн нь түүний яруу найргийн тухайд хэлж болох хамгийн оновчтой тодорхойлолт авай.

7. Шидэт долгион буюу үгээр увдислахуй

Данзанравжаагийн яруу найраг бол үгээр увдислахуйн гайхамшиг мөн. Анхдугаар Богд өндөр гэгээн Занабазарын “Адистэдийн дээдийг хайрлагч эх” хэмээх залбиралын дуулалыг монголчуудын эв эеийг сахиулахын тухайд жүдэлсэн увдислаг ном хэмээнэ. Ер нь гэгээнтэнүүдийн бясалгалд ургуулан увдисласан гүр дуулалууд хийгээд бөө нарын онгодоор дээд оюунаас ирсэн яруу найргийн өв монголчуудын сан хөмрөгт дотоод эрчимээ хадгалан оршсоор байна. Ойрын эгэл жишээ авахад: Говийн ерөөлч Гэлэгбалсан бээр зохиосон “Тэнгэрээс хур бороо гуйсан шүлэглэл” хэмээх найраг байна. Өөрийн нутагтаа жил дараалан нүүрлэсэн гангийн гачуугаас түмэн олноо гаргах чин хүсэл нь үгийн эрчимд төвлөрөн хуйларч шүлэг бүтээд, олон ардынхаа дэмжсэн уухай түрлэг, итгэл бишрэлээр цэнэглэгдэн идэвхжээд тэр нь байгаль уул ус овоо чулуунд оршин нойрсож асан далд эрчимийг сэргээн өдөөж үүлгүй тэнгэрт үүл хуйлран бөөгнөрөхийн шалтгаан болон бороо орж ган тайлсан ажээ. Монголчуудын уул усандаа тахилга дуулал зохион зориулдаг ёс нь “байгалийн эрхшээл дор сөгдөгч” түмний арга ядсан гуйлт төдийхөн бус, тэнгэр эрхис, байгаль дэлхийн оюун санаатай ойлголцон ярилцаж буй дотоод хүүрнэл хэмээн ойлговоос зохилтой. Үгэн дотор оршигч ийм далд эрчим хийгээд шидэт долгисыг танин барьсан нүүдэлчин монголчууд магтаал, ерөөл, бэлгэ дэмбэрэлийн сайн үгсийн сан хөмрөгийг үй олноор нь бүтээн цогцлоож цээжнээс цээжинд уламжлуулан өвлүүлсэн үгээр увдислахуй нь монгол яруу найргийн онцгой нэгэн үзэгдэл бололтой.

8. Аглагийн аялгуут дуулалууд

Мэргэдийн эрхэт хэмээх Алшаагийн Агваандандар лхарамба бээр сүмийн хязгаарлагдмал гортигоос өөрийгөө чөлөөлөн бяцхан бор гэр барьж аглагт суун олонхи зохиолоо туурвисан гэдэг. Цахар гэвш Лувсанчүлтэм бээр байн байн “цамд суух” хэмээх ёс барьж нийтийн хөл хорьж суугаад бүтээлүүдээ туурвисан байх ахул, эгэл нүүдэлчин шүлэгч Хишигбат “Хос морин сайвар”-ын явдал дунд олон шүлэг зохиожээ. XIX зууны хөдөөгийн жирийн шүлэгч тэрбээр “Ертөнцийг гоо сайхан аварна” хэмээсэн өрнө дахины их мэргэд Л.Толстой, Ф.Достоевский нартай эн тэнцүүхэн хоёр мөрийг бичсэн нь:

Хүмүүн утга уянгыг ойлгож чадвал

Хөлчин чөтгөр хувилгааныг айлгаж чадмуйяа. хэмээжээ. Данзанравжаагийн олонхи шүлгүүд Монголын их говь талыг морь тэмээгээр туулах урт аян нүүдлийн зам харгуйд цогцолжээ. Монгол нүүдэлчин ахуй нь өөрөө яруу найргийн онгод эрчим төвлөрөх, туурвилын таатай орчин болдог онцлогтой аж.

Ийн аглагт аян харгуйд бүтээгдсэн туурвил гэвэл Монгол уртын дууны яруу найраг болой. Уртын дууны аялгууг дэлхий даяар шагшин гайхаж байна. Гэтэл аялгуунд шүтэн барилдсан яруу найргийн найрсал, гүн ухаан, хэл сэтгэлгээний төгөлдөр уянга утгыг танин нээхийг он цаг хүлээж байна.

Энэ сайхан Замбуутивийн наран

Илхэн бүхий дэлхий дээгүүр

Мөхдөлгүй дэлгэрч түгэн

Мандаж мандсаар байдаг билүү та мину зээ

хэмээх “Уяхан замбуутивийн наран” дууны яруу төгс шүлгийг яахин аялгуунаас нь салгах билээ. Монгол уртын дууны гарал үүслийг Хүннүгийн үетэй холбоотой гэдэг. Магад ч үгүй. Түүнээс ч эрт үетэй бас хожуу үетэй холбогдох байх. Тэгэхээр монгол хэл, монгол яруу найргийн эрт ба эдүгээ үеийг хадгалан үлдсэн яруу тансаг уртын дууны шүлэг бол монгол яруу найргийн нэгэн гайхамшиг ажгуу.

9. Он цагийн хүрдийг орчилдуулагч найраг

Хүмүүн төрөлхтөний эгэл бие цогцост буй дотоод цагийн хүрд нь од эрхис, байгаль дэлхийн хөдөлгөөн болох гадаад цагийн хүрдтэй шүтэн барилдана. Ийм шүтэн барилдлагын үүднээс “Дөрвөн цаг” хэмээх байгаль дэлхий, эргэх цагийн хувиралыг хүмүүний аж амьдрал, дотоод зүрх сэтгэлийн хөдлөлтэй холбон бичсэн яруу найраг нь монгол найргийн онцгой шинж бололтой.

Өдөр, шөнө, өглөө үдэш дөрвөн цагийн гишгэдэлтэй, өвөл, хавар, зун, намар дөрвөн улирлын хэмнэлтэй, амьдралын ийм хөдөлгөөн дунд яруу найргийн дөрвөн хөлт бадаг, хүлэг морины дөрвөн туурайн хэмнэлд цэгцэрч ертөнцийн оршихуйг дөрвөөр сүлжих хэлбэр цогцолсон буй заа. Дөрвөн цагийн хэм хэмнэл, цаг агаарын эрс тэс солигдол, түүнийг даган өөрчлөгдөх монгол хүний аж төрөл ахуй амьдрал нь ертөнцтэй дасан зохицох чадвар, авъаяс билиг оюун сэтгэлгээний онцлогийг бий болгосоны илрэл буй нь “Дөрвөн цагийн яруу найраг” юм.

Монголын эртний туульс” Алтай хайлах”-аас эхлээд Данзанравжаагийн “Дөрвөн цаг”, Инжиннашийн “Дөрвөн цаг”, “Д.Нацагдоржийн “Дөрвөн цаг”, Г.Сэр-Одын “Улирал ба би”, Б.Явуухулангийн “Би хаана төрөө вэ”, “Миний араншин”, Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” тэргүүт олон гайхамшигт шүлгүүд он цагаас цойлон монгол хүний сэтгэлийн хойморт заларчээ. Ер нь Дөрвөн цагийг шүлэгтээ дуулаагүй монгол яруу найрагч үгүй байдаг нь хүн төрөлхтөний яруу найраг дотор ялгарах онцгойрол мөн. Суут Д.Нацагдорж дуулахдаа;

Өвөл хавар зун намар дөрвөн улирал

Уул ус нар сартай нөхөрлөнө

Хүн бүр өтгөсийг үдэж, нялхасыг угтаж

Мянга мянган жил өчүүхэн ч чөлөө завгүй.... хэмээжээ.

2012.3.15

"Өнөөдөр сонин" 2012.3.20 дугаарт

Intoduction to A Patch of White Mist by Ruth O'Callaghan

Mend-Oyoo’s poetry is firmly rooted within his Mongolian heritage – a heritage that is simultaneously embedded within and distinct from the entire universe. Hence, from the very opening poem In Search Of Myself the poet engages us not only with a superb lyricism but also a profound philosophy that has obviously been garnered over many decades of reflective study.

Meditation allows him, no, impels him, towards an empathetic identity with the whole of creation. This relationship encompasses the winds on his beloved steppe – where he led a nomadic life - as well as being ‘worn away with the rocks’ and journeying ‘to heaven with the last old man who can intone epic tales.’ In his affinity he crosses boundaries that may be viewed as an impediment to lesser mortals, and even now, in his mature years, he continues his quest to discover his own unique position, the raison d’etre for his existence.

I exist in unnumbered places, I go everywhere,

wandering and withering away in my search for embodiment.

(In Search Of Myself)

Such persistence, such courage, is not given to everyone - most would simply settle for a philosophy by which to exist comfortably within the world, and quite possibly a limited world at that. The poet’s deep involvement with Buddhism fuels his philosophy and from this life-long involvement he draws his strength. This strength lends an urgency to Mend-Oyoo’s poetry in his chronicling of his pursuit of selfhood that is so lucidly and lyrically expressed that he has indeed

…I sewed my poem-children with a perfect silken thread.

(Song Of The Moon)

Despite achieving an acknowledged eminence in many fields including, as is evident here, being a distinguished poet, his humanity is evident in his love of his family and willingness to engage in the simplest of tasks to give even the youngest of them great pleasure.

….for my grandson Bilgüüdei I have cut a felt fox.

(The Cycle Of The Life Of Stars And The Way Of Men)

Mend-Oyoo’s position as the President of the Academy of Poetry and Culture necessitates that he travels throughout the world, engaging in conferences and projects which impact upon world literature yet, as he so endearingly indicates,

Far from home, I am suffering, missing my wife’s tea.

(The Cycle Of The Life Of Stars And The Way Of Men)

His travels began many decades ago when he moved from the steppe to the capital and spent years becoming used to a noisy city. His adaptation to a totally foreign life to that of his boyhood may be regarded as complete when one hears his mobile phone constantly ringing, his office crowded with visitors from Russia, England, Korea, America, in fact from all points of the compass. However, his heart remains faithful to the old ways learnt on the blue-haze steppe, including veneration of his ancestors. Despite all his achievements the modest Mend-Oyoo knows that to leave behind one’s heritage is to court disaster.

When the sorrowful horse fights against its homeland,

When the dark mirage runs away towards the plain,

Then, even the human child's freedom is hindered.

(When The Sorrowful Horse Fights Against Its Homeland…)

The rich tapestry of poetry which Mend-Oyoo weaves will live long in the mind of the Western reader. His exploration of the intimate connection between the personal and the universal is expressed with delicate perception and an undoubted gift for language. An added bonus for Western readers is that the book is an informative, introductory insight into the Mongolian psyche – a psyche which embraces the topography not simply of Mongolia or even the universe but of the world beyond this world, an ‘otherness’ which travels with the poet as surely as his nomadic ancestors.

яруу найраг гэж юу вэ?....

/2006 онд бичсэн нэгэн нийтлэлийнхээ төгсгөлийн хэсгээс.../

..... Би урт холын аянд нисч явахдаа яруу найргийн тухай яриа яахлаараа дандаа дүүлэн нисэх утга агуулгатай байдаг билээ хэмээн бодож суув. Ер нь яруу найраг гэж юу вэ? Гэсэн асуултанд хамгийн сонгомол тодорхойлолтыг хэн өгсөн билээ? гэж ном судар онгичиж үзэв. Абуль Фараж нэгэнтээ “Яруу найраг гэж юу болохыг би маш сайн мэднэ. Яг энэ гээд хэлчих гэвэл мэдэхээ байчихдаг” гэснийг хамгийн оносон хариулт гэж үзсэн ч байна. Яруу найргийн тухай, яруу найргийн үг хэлний тухай ч юмуу тодорхой нэг хэсэг ойлголтын тухай бол оночтой үг олон байнаа. Яг, яруу найраг гэж юу вэ? гэсэн асуултанд төгс хариулт одоо болтол гараагүй юм байна даа хэмээн бодоход хүрлээ.
Саяхан нэг өдөр Дэлхийн Яруу Найргийн өдрийг тэмдэглэх тухай бодож суугаад Явуухулан багшийнхаа “Шүлэг минь, хүлэг минь” хэмээх алдарт шүлгийг дахин уншаад ганцаараа дуу алдаж, босон харайлаа. Тэрбээр яруу найргийг,

УХААН БОДЛООС БОСООГООРОО ТӨРСӨН ГУУРСТ ХҮЛЭГ

хэмээн тодорхойлжээ. Морин дэл дээр нисч омог омогшил авсан Монгол найрагчаас өөр хэн ингэж томъёолж чадах билээ? Чухам бидний эрээд хайгаад байсан яруу найраг гэж юу вэ? гэсэн асуултанд өгсөн төгс хариулт энэ л байна. Би эрснээ оллоо! Олох олохдоо Монголоосоо оллоо!
Монголын үр сад бидний морин дэл дээр нисч ахуйд “ухаан бодолд” өдөлсөн тэрхүү онгодын “гуурст хүлэг” буюу яруу найргийн жигүүр дэвэн дүүлэх цаг болоод нөхцөл нь бүрдвэй. “Гүү-үү-үү-үүг”!

Яруу найрагч Г.МЭНД-ООЁО.

Улаанбаатар. 2006.III

НЭГЭН АЯЛЛЫН ТОД ЗУРАГ

/ Хүннү гүрний түүхт ойг олноороо ярьж буй энэ үед манай нэрт түүхч Гүнжийн Сүхбаатарын тухай бичсэн хөрөг, эргэцүүлэлээ нийтэлж байна. /

Хорь дугаар зууны Монголын түүхэнд хуруу дарах хэдхэн гарамгай түүхчид тодорч аугаа их түүх соёлоороо бахархах зүрх сэтгэлийн минь галыг бадрааж өгсөн юм. Тэдний нэг нь их түүхч Гүнжийн Сүхбаатар гуай байлаа. Би түүнтэй их л хожуу танилцсан юм. Ерөн гурван оноос манай Соёлын сан “Монгол сувдан сондор” нэртэй соёл, эрдэм шинжилгээний аялал зохион байгуулж, түүндээ монголынхоо нэрт түүхч археологич судлаачдыг урьж оролцуулдаг байв. Мэдээж хамгийн түрүүнд урих хүний нэг нь Гүнжийн Сүхбаатар гуай байв. Ийнхүү тэр их хүнtэй аяны дөрөө харшиж, Хүннүгийн хаадын онгон орших Хараагийн Ноён уул, Түрэгийн хаадыг онголсон Хөшөө цайдам, Өндөр гэгээний бясалгалын орон Төвхөн хийд, Цогт хунтайжийн номын өргөө байсан цагаан балгас гээд Монголынхоо түүхийн алтан мөрүүдийг бичиглэсэн газар орноор аялж мэргэдээс ном сонсож, чих онгойж, нүд нээж явлаа. Тэр нэгэн аяллалын турш би Сүхбаатар гуайгаас холдсонгүй. Бид хөшөө цайдамд хүрч ирэхэд Түрэгийн Билгэ хааны гэрэлт хөшөөний бичээс рүү Сүхбаатар гуай маань шунгаад орчихов. Үнэхээр эртний судлалын эрдэмтэн хүнд түүх соёлын энэхүү ховор чухал дурсгалын үг үсэг бүрийн халуун мөрийг нүдээр үзэж гараар тэмтрэх нь хосгүй завшаан буй заа. Гэрэлт хөшөөнд хожим нэмж Сандо амбаны бичүүлсэн бичээсэнд тэрээр тийм ч таатай хандахгүй байв. Сандо амбан чинь тэр цагт Монголын түүх соёлын өвийг хамгаалж засварлуулж их ажил хийсэн юм байна шүү дээ гэж хэн нэгэн нь өдөхөд Сүхбаатар гуай Монголын түүхийн хувь заяанд Манж, Хятадын зүгээс нөлөөлсөн муу үр дагавруудыг зад шүүмжилж гарлаа. Тэрбээр Хубулай хааны талаар тун таа муутай явдаг нь илт. Монголын тусгаар тогтнолын түүхэнд хар толбо үлдээсэн хэнбугайг ч бай зад шүүмжилэхэд бэлэн явна. Өндөр гэгээний улс төрийн үйл хэргийн талаар ч бас тийм таатай үг хэлсэнгүй. Түүний зүрхэнд эх орны түүхэн үйл явдалын амьд халуун мөрүүд урсан өнгөрч, сэтгэл нь нэг үе омог бахархлаар дэврэн оргилж, нэг үе харуусал эмзэглэлээр шаналж өвдөж байх шиг санагдана. “Монголын түүхийн дээж бичиг” хэмээх нэг чухал номынхоо оршилд түүний бичсэн нэг тод өгүүлбэр бий. “Эх түүхийн үнэнийг мэдсэнээр өнгөрсөн үеийн баатарлаг үйл, гайхамшигт бүтээл туурвилаар бахархахын зэрэгцээ эх орныхоо тусгаар тогтнолоос урвах явдлыг жигшин үзэж, түүхэн хөгжлийн нэн бартаатай замнал, сургамжийг танин мэдэж, ойлгох болно” хэмээн бичсэн нь түүхээр зөвхөн бахархахын хамт эх орны тусгаар тогтнолын бартаат сургамжийг ямагт санаж явахын учрыг хойч үеийнхэндээ сануулан сэнхрүүлсэн их түүхчийн зүрхний цусаар бичигдсэн үг тэр буй заа. Сүхбаатар гуай түүхэн хүмүүсийн гавьяаг бахдахын хамт алдаа согогийг хайр найргүй шүүмжилнэ. Тэрхүү алдааг үл уучилна. Манайханы зарим нь түүнтэй саналын зөрүүтэй бодлоо хааяа хэлэх боловч тэрбээр юуг ч үл сонсон, ямар ч аугаа түүхэн хүний алдааг үл уучилна. Харин энэ тухай би тийм тийм номынхоо төд дэхь хуудсанд биччихсэн байгаа хэмээн уншихыг сануулна.Түүний энэ араншин баахан зөрүүд хүний байдалтай мэт санагдах авч түүхийн гашуун сургамжийг хэзээ ч үл давтаасай хэмээсэн эрдэмтэн түүхч хүний гал халуун эх оронч зүрх сэтгэлийн нь тодхон зураг болж хоногшин үлджээ.
Бид Хараагийн Ноён ууланд ирлээ. Хүннүгийн хаад ихсийн онгоныг хадгалсан энэ оронд эртний түүхийг нэвтэрхий судалсан их эрдэмтэнтэй цуг өнгөрүүлсэн хэдэн мөч минь юутай үнэтэй билээ. Ноён уулын онгон маань бидний сүсэглэж очсоноор онгон зэрлэг, газар орон байсангүй. Баахан сэндийлсэн нүх, овоолсон шороо. Эндээс Козловын малтлага хийсэн Хүннүгийн хаадын дурсгалт их эд өлгийн соёлын үнэт зүйлс нь Санкт Петербургийн Эрмитажид хадгалагдаж буй бөгөөд манай түүхийн музуйд ширдэгний өөдөс тэргүүтэн жаахан юм бий л дээ. Ядахдаа энд нэг сайхан пайз босгож, үүх түүхийг нь бичээд харуул хамгаалалтай болгох сон гэж бид ярьж явлаа. Уулын ам өгсөөд модон дундуур баахан алхав. Сүхбаатар гуай маань харин энд дуугаа хурааж дүнсийчихэв. Уул нь бид малтлага хийсэн онгоныг бүртгэж явсан юм. Гэтэл хуучин алтны уурхайн гаргасан хонгил нүх, хэргээ бүтээгээд гээгдсэн техникийн сэг, мөнөөх өвгөдийн онгоны малтсан малтаагүй булштай холилдоод толгой эргүүлчихэв. Энд хэзээ нэгэн цагт алт ухсан хүмүүс булш бунханыг хөндөж сүйтгэсэн байхыг үгүйсгэх аргагүй. Үнэхээр энэ Ноён ууланд байгалийн их алт, соёлын их алт эрдэнэстэй холилдон оршиж байжээ. Аль алиныг нь ухаад ачаад явчихаж. Нэгэн бодлын гунигтай. Сүхбаатар гуай цүнхээ уудалж баахан зураг тэмдэглэл гаргаж ирээд энэ булшнаас ийм ийм юм гэрсан, тэрнээс тийм тийм юм гарсан гээд нүдэнд харагдтал ярьж явав. Малтлага хийгээд их юм олох ч яахав, дараа нь дээдсийн оршсон энэ газрыг хэрхэн хадгалах, хамгаалах, хойч үеийнхэндээ танин мэдүүлэх, хайрлуулах талаар түүхчид та нар юу хийх ёстой вэ гэх маягийн сэдвээр яриа өдөв. Түүхч маань баахан сэтгэл өвдсөн маягтай. Ноён уулыг ийм сэг болсон онхол цонхол, нүх довноос өөр юмгүй орон гэж төсөөлөөгүй болтой. Г.Сүхбаатар гуай,Н.Цүлтэм гуай, С.Эрдэнэ гуай бид хэд булш болгоныг дугаарлаж, зураглалыг гаргаж, тэмдэгжүүлэх, алсдаа энд нь нэг сайхан үзмэрийн понарам байгуулах тухай санал боловсруулж болох юм гэж ярьж зогслоо. Би Сүхбаатар гуайгаас та энд олон ирсэн үү гэж асуугаад мэл гайхав. Тэрбээр энд анх удаагаа ирж байгаа ажээ. Та чинь тэгээд судлаад л байсан биз дээ гэхэд эрдэмтэн тийм гэснээс өөр юм хэлсэнгүй. Нүд нь баахан гунигтай болж ирээд намайг чинь эсэргүү үзэлтэн, үндэсний үзэлтэн энээ тэрээ гээд гадагш ийш тийш явуулдаггүй, томилолт өгдөггүй байсан юм шүү дээ хэмээн харамсангүй өгүүлэв. Түүний амьдрал, бүтээлч үйлсийн нэгэн хэсэг цаг үеийг нь хэлмэгдүүлэлтийн хар шуурга дайран өнгөрсөнийг бид мэднэ. Тэрбээр алдсан цаг хугацаагаа нөхөн авах эрч хүчийг хуримтлуулж байна уу гэмээр хөнгөн шингэн, өглөө эрт босоод гүйнэ. Биеийн тамир хийнэ. Бид түүнийг уртнаслах байх улам л их юм хийх байх гэж бодож явлаа. Гэвч хорвоо энэ их түүхчийг төрүүлж, монгол улсад хүлээлгэн өгсөн шигээ бас нэгэн өдөр буцаагаад аваад явчихсан юм. Тэр нэгэн намар түүхчийн зүрх зогсчээ. Жинхэнэ гал халуун эх оронч түүхчийн зүрх зогссоныг би их л хожуу дуулж, ганцаараа баахан гуниглаж суусан билээ. Түүний зүрхэнд эх орны мянга мянган жилийн түүх, бахархах бахархалтайгаа, халаглах харамсалтайгаа багтаж байх шиг санагддаг асан билээ. Одоо надад тэр их хүнтэй шадарласан нэгэн аяллын халуун агшинуулыг бичиглэсэн хэдэн гэрэл зураг л үлджээ. Бас өөрийн судалгааныхаа арга барилыг үзүүлсэн ноён уулын соёлтой холбоотой зурагт тэмдэглэл нь бас хадгалагдаж үлджээ.

Ах минь явчаад эргэж ирсэнгүй
Аль алинаасаа салан холдох нь хялбар
Ахин бие биетэйгээ уулзах нь хэцүү…
Энд эх нутаг минь үзэгдэхгүй нь
Элэг зүрхийг минь шимшрүүлнэ.

Эртний түүхийн халуун мөрийг шингээсэн энэ шүлгийг их эрдэмтэн
Г.Сүхбаатар ах маань орчуулсан байдаг юм. Үүнийг түүхчид төдийгүй зохиолчид, манай эртний яруу найргийн нэгэн эрдэнийн шигтгээ хэмээн тэмдэглэх боллоо. Монголын Сяньби аймгийн үед зохиогдсон энэхүү “Ахын дууг” одоо би таныг дурсахдаа дуулмаар санагдаж байна. Та түүхч төдийгүй бас сайн орчуулагч байжээ. Таны орчуулгаар эртний өвгө дээдсийн зүрхний халуун айзмыг бид яруу найргаас мэдэрч байна.
Энгүй их энэ эрдэмтнийг дурсахад элэг зүрх минь шимширнэ. Тэр сайхан эрүүл чийрэг хүний зүрх тийм амархан зогсох гэж үү? Гэвч амьдрал шимширэлэээр дүүрэн. Түүний зүрх ч эх орныхоо түүхийн шимшрэлээр дүүрэн байсан байх аа. Шимшрэл халаглалын эмзэг хүнд ачааг зүрхэндээ тээж явна гэдэг бага ачаа гэж үү?
Он цаг урсан өнгөрч, бүх юм улиран одлоо ч эх орончийн зүрх сэтгэлийн халуун элч үл хөрмүй.

Г.МЭНД-ООЁО.

2007

Р.ТААГҮРИЙН “ӨРГӨЛИЙН ДУУЛАЛ”

/Хүн төрөлхөтний сод их яруу найрагч Р.Таагүрийн мэлмий гийсний 150 жилийн ойд/

Г.МЭНД-ООЁО

Р.ТААГҮРИЙН “ӨРГӨЛИЙН ДУУЛАЛ” НОМЫН МОНГОЛ ОРЧУУЛГЫН

ЯРУУ НАЙРАГТ ХИЙСЭН ЗАРИМ АЖИГЛАЛТ

Жамцын Бадраагийн туурвилын сан хөмрөг дотор яруу найргийн орчуулгын бүтээл том байр суурь эзэлнэ. Түүний орчуулгын бүтээлийн томоохоноос дурдвал Орос хэлнээс “Евгений Онегин”, дуурь “Лусын дагина” дуурь, санскрит хэлнээс “Энэтхэг цэцэн үгс”, хинди хэлнээс Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал”-ыг орчуулсан байна. Өнөөдөр бид Энэтхэгийн их соён гэгээрүүлэгч, яруу найрагч, гүн ухаантан Рабиндранаат Таагүрийн Нобелийн шагнал хүртсэн “Өргөлийн дуулал” хэмээх суут бүтээлийн монгол орчуулгын яруу найргийн өв санг эргэн ажиглахыг хүсч байна.

Одоогоос 40 гаруй жилийн өмнө Ж.Бадраа агсан энэ сод бүтээлийг орчуулахдаа дорнын бичгийн мэргэд томоохон туурвил бүтээлдээ зориулж төгсгөлийн шүлэг бичдэг уламжлалаар “Өргөлийн дуулал орчуулсан тухайд” хэмээх төгсгөлийн шүлэг (1964 онд) бичжээ. Тухайн үеийн үзэл сурталын шалгуураар орж төгсгөлийн шүлэг нь нийтлэгдээгүй ч зохиогчийн эрдэм номын сан хөмрөгт нь үлдэж хоцорсон байна. Одоо энэ шүлгийг үзье.

“Өргөлийн дуулал” орчуулсан тухайд

“Амрахын чөлөөнөө алгасал үгүй тавтай тухтай

Амин насны төгөлдөр өргөлийн дуу дуулмаар санаднам!”

Хэмээн соён айлдсан эрдмийн гэгээн Таагүр таны

Хэмэш үгүй гүн яруу “Өргөлийн дуулал” үүнийг

Хэтэрхий гүйхэн сурлага, арвис дургандаан гонсойлгүй,

Хэнхэдгийн чанад хураасан сан нимгэнээн чамлалгүй,

Үзэг зүрх хоёрынхоо мохоогүй байгаад эрэмшин

Үлгэрийн орон шиг Энэдхэгийг үзэж харсандаан урамшин

Даамай хурц нарны нь төөнөх илчинд амьсгаадаад,

Дал, бибал модны нь төгөлдөр сүүдэрт амсхийж,

Тогос бүжин залах Ягшасын зардас үүлний нь

Тогтоолтой хугацаанд авчирдаг хурын рашааныг амталж,

Хаан Гүдүбүддийний байгуулсан хан өндөр цамхаг дээрх

Хар Охин Зарц таны өлмийн оронд бараалхаж,

Шар нохой жилийн зургаан сарыг зарцуулан

Шамдаж шимтэж байж Хинди гадарласан буянаар

Харагчин туулай жилийн өвлийн тэргүүн сар

Хавтай урин улирлын өлзийт хорин долооноо

Эгшиглэнт монгол хэлнийхээ эрдэнийн алтан самбар дээр

Энэдхэг хиндии хэлнээс эвлүүлэн хөрвүүлж төгсгөвэй.

Өөрийн биеийг дөвийлгөж нэр горилсон минь бус

Өвгөд дээдсээс уламжилсан нэгэн заншлыг хүндэтгэж,

Судар номыг орчуулсны учрыг өчин мэдүүлэх

Сулхан атугай ч үнэн хэдэн мөрийг хэлхэлтэй!

Дээрээн ахлах мэргэд буйд өчүүхэн биеэн өргөж

Дэмий хоосон бардамнан өрвийж сөрвийх хэрэг юун?

Доороон залгах дүүнэр буйд номхон даруу болох гэж

Дотроон санаснаан илтгэхгүй нормойх урвайх учир юун?

Эцэг эхийнхээ хайрласан Бадрангуйцогт нэрийг

Эз дутсаны харгаагаар эвдэж хураан зуршуулсан

Салан хэлмэрч миний мэтгэж монголчилсон энэ ном

Санаа сайт түмнийхээн тааллыг хүртэх болоосой!

Буруу зөвийг дэнслэх өнөө маргаашийн мэргэд

Бундуу нахиа мэт дэлгэрэх үе хойчийн залуус

Буцлам халуун сэтгэлээр ослы минь ялган айлдваас

Булчин шөрмөс сунасны минь дээдийн заяа тэр буй заа!

Ж.Бадраагийн төгсгөлийн шүлгээс үзэхэд өргөлийн дууллыг орчуулсан тухайд хэд хэдэн чухал баримтыг бид олж харж болохоор байна.

1. Өөрийн сурсан эрдмээ нимгэн хэмээн чамлалгүй орчуулахаар зориглосоноо өгүүлж,

2. “Үзэг, зүрх хоёрынхоо мохоогүй байгаад эрэмшин”, өөрөөр хэлбэл энэхүү дууллыг орчуулах зориг зүрхтэй насныхаа омогийг бахадаж,

3. “Үлгэрийн орон шиг Энэдхэгийг үзэж харсандаа урамшин”, Р.Таагүрийн эх орныг нүдээр үзсэн нь орчуулгын ажилд ихээхэн түлхэц болсноо хэлж,

4. Эртний Энэдхэгийн суут зохиолч Галидасын “Үүлэн зардас”-ын “хурын аршаанаас амталж” түүний орчуулгын уламжлал, аяс намбыг баримталж

5. “Шар нохой жилд зургаан сар зарцуулан шамдаж шимтэн байж Хинди гадарласаны баянаар” уг зохиолыг орчуулах нөхцөл нь дээрх хэд хэдэн хүчин зүйлээр бүрдсэнийг шүлэгт маш тодорхой товчоолсон байна

6. “Харагчин туулай жилийн өвлийн тэргүүн сарын хорин долооноо” орчуулан төгсгөжээ. Энэ нь 1964 он байна.

“Өргөлийн дуулал”-ыг орчуулахдаа зохиолч их зохиолчийн Нобелийн шагналт бүтээлийг монгол уншигч олныхоо сэтгэл оюунд толилуулах эрдэм соёлыг эзэмшсэнхийхээ чадлыг сорих урам итгэлдээ дулдуйдаж, яруу найргийн дорно дахины орчуулгын эртний уламжлалыг баримтлахыг чухалчилан монгол хэлний яруу найруулгын боломжийг чадамгай хэрэглэх зорилго талбиж, түүнээ биелүүлжээ гэж үзэж болно.

Р.Таагүр бенгаал хэлээрээ “GITANJALI” хэмээн нэрлэсэн энэ дуулалаа 1912 онд англи хэлнээ үргэлжилсэн үгийн шүлэг болгон орчуулахдаа “SONG OFFERINGS” хэмээжээ. Оросоор “ЖЕРТВЕННЫЕ ПЕСНИ” гэж орчуулагдсан байна. Санскрит болон бенгаль мөн хинди хэлнээ “GITА” хэмээх нь дуулал, “ANGELI” нь тэнгэрийн дагинас, сахиулсан тэнгэр шүтээн гэж буудаг юм байна. Ж.Бадраа энэ бүхнийг харгалзан үзэж, “Өргөлийн дуулал” хэмээн буулгасан байна. “Өргөлийн дуулал” номын нэр нь хүний амин насан буюу насан хутгийн дуулал, амин насны урсгалаар хамаг юм нөхцөлдөж байдаг бөгөөд тэрхүү жам ёсны тэнгэрт өргөсөн өргөл юм хэмээх өргөн агуулгыг тодорхойлж байна. Нэрийг оноож орчуулна гэдэг нь маш чухал, хаад ихэсийн бол титэмийг нь бүтээхтэй адил буюу.

“Өргөлийн дуулал”-ын орчуулгад яруу найргийн амин насны тэнгэрт өргөсөн дууллын уянгалан хүүрнэсэн, учирлан ятгасан, ухааран тайтгарсан дотоод дүр, хөг хэмнэл хийгээд гэгээн гэрэлт өнгийг шүлэгнээс шүлэгт нэвт сүвлэж илэрхийлсэн байна. Энд нэг шүлгээр жишээлэн өгүүлье.

НЭГЭН САЙХАН ДУРДАТГАЛ

Нэгээхэн ч юм би чамаас гуйгаагүй

Нэрээн ч одоо болтол чихэнд чинь дуулгаагүй дээ.

Яваад өхөд чинь би тэхэд

Яахаа ч мэдэхгүй гөлрөн зогсож байсаан.

Тэр үес би ганцаархнаа худгийн дэргэд зогсож байсан.

Тэндэх моддын сүүдэр худаг дээр бууж ирсэн.

Шавар ваараа мялхтал ус дүүргээд усчин хүүхнүүд

Шаламгайлан гэр гэр өөдөө буцацгаасан.

Тэгснээ тэд намайг дуудаад: «Бидэнтэй яваа, орой боллоо гэсэн»

Тэгэвч би бүдэгхэн дуугаа л гүнгэнэсээр

Тэндээ л зогссоор байсан саан.

Хажуудаа чамайг ирэхэд хөлийн чинь чимээг сонсоогүй.

Харц чинь над дээр тусахдаа гуниг дүүрэн байсан.

«Ээ дээ, би тун их цангаж явна » гэсэн дуунд чинь

Эцэж ядарсан шинж илэрхий байсан.

Өдрөөр унтаад сэрсэн юм шиг би босон харайгаад

Өөрийнхөө хумхаар алган дээр чинь цэвэр ус хийж өгсөн.

Тэгэхэд моддын навч шаржигнан шуугиж,

Тэртээ далдаас хөхөө донгодоод,

Тэргүүр замын эргүүлгээс гаадамбын цэцэг анхилан байж билээ!

Нэрий минь асуухад чинь ичээд дув дуугүй зогссон.

Нээрээ ч чухам намайг дурсах гэж нэрий минь асуухаар

Нэмэртэй тустай юу ч хийчихсэн билээ дээ би?

Ашгүй цангаагий чинь гаргах гэж ус өгсөн дөө гэсэн

Аятайхан сайхан дурдатгал зүрхэнд минь цэцэрлэг дэлгэрүүлж,

Амьд явах хором бүрий минь амттай сайхан болгох бий

Өглөөн цаг үд тийшээ хэвийхэд

Эцсэн дуугаар шувуухай шаагилдана бизээ.

Өндөр дээрээс нимбийн навчис шаржигнахаас залхууран согтуурна заа.

Эндээ л суугаа би ямархан нэгэн бодлого болж

Өнө удтал, өнжиж оройттол бодон бодсоор байх биз ээ.

Хүний сэтгэлд гэрэл гэгээ болж хоногшсон амьдралын жирийн нэгэн агшин “зүрхэнд цэцэрлэг дэлгэрүүлж, алсад явах хором бүрийг амттай сайхан болгох” тэрхүү дурдагчийн сэтгэлийн зөөлөн хөг энэ шүлэгнээс ятгын аялгуу мэт эгшиглэнэ. Уншсан хүний сэтгэлд басхүү өөр нэгэн дурдатгалыг сэрээн эгшиглүүлнэ. Ядарсан хүн худаг дээр ирсэн, ус хийж өгсөн, тэр агшинд бие биесэд хандсан бүлээн зөөлөн харьцаа. Ийм л нэг агшин. Үүн дотор байгаа яруу хөг, гэгээн дурдатгал, хүлээлт, итгэл, тээнэгэлзлэл, тэр агшины дүр зураг, байгалийн байдал, нийгмийн ахуй, хүний зан чанар бүгдийг ганц агшины гэгээн дурдатгалын дэвсгэр дээр багтаан зураглажээ. Энэ шүлэг орчуулга уу, Ж.Бадраагийн шүлэг үү гэдгийг ялган зааглахад нэн бэрх. Энэ орчуулгад хүчээр албадсан, албаар оноож тавьсан үг алга, сэтгэлээс нэгэн хоромын онгодоор шууд л урсан гарсан мэт.

Яруу найргийн орчуулгын тухай утга зохиолын орчуулагч Х.Мэргэн нэгэнтээ хэлэхдээ “Шүлэг зохиол орчуулна гэдэг бол яг торонд байгаа шувуу шиг юм. Нэг талаас чи хүний санаа, хүний сэтгэл, хүний айзам, хүний хэмнэл, хүний адилтгал, хүний зүйрлэлд баглаастай, нөгөө талаас чи найргийн тэнгэрт эрх чөлөөтэй дүүлэх ёстой” гээд цааш “Гэхдээ эх зохиолтойгоо увдис чацуу орчуулга байдаггүй биш, байдаг юмаа” гэсэн байдаг. Ж.Бадраагийн энэ орчуулгыг би чухам тэр увдис чацуу орчуулга мөн хэмээн ойлгож байна. Энэ бол орчуулагчийн махчлал яавч биш, зохиогчийн дүр дүрслэлд хэт автаж баригдсан текник ажиллагаа ч биш юм. Харин “Өргөлийн дуулал” бүтээлийн сүнс сүлд доор сэрсэн яруу найрагчийн онгодын орчуулга хэмээн үзэж байна.

Ж.Бадраагийн орчуулгын яруу найраг нь дорно дахины яруу найргийн эртний монгол орчуулгын уламжлалын шууд тусгал буюу үргэлжлэл гэхээр байна. Энэ нь орчуулагчийн эрдэм, шүлэглэх ур чадвар, хэл соёлын баялаг мэдлэгтэй шууд холбоотой. Мөр бадаг болгондоо хүүрнэл хйигэд дүрслэл, зүйрлэл чимэглэлийг тэгш найруулж сэтгэл хөдлөлийн олон өнгө, хувирал, наминчлал, залбирал, цөхрөл, гутрал, тэмүүлэл, эрмэлзлэлийг хурц илэрхийлсэн дотоод хэмнэлтэй яруу найргийн орчуулга цогцлоон бүтээсэн байна. “Заяагүйяа” хэмээх шүлгээр жишээ авъя:

ЗАЯАГҮЙ ЯА

Явж ирээд хажууд суужээ тэр минь, тэхэд нь би сэрсэнгүй.

Яагаад ингэж их нойр хүрээ вэ? Заяагүй ч юм даа!

Яг түүнийг ирэхэд амгалан шөнийн цаг байлаа.

Ятга сайхан хуурыг тэр бариад ирсэн байлаа.

Яруухнаа жингэнэх эгшгээр зүүд минь урсаж байлаа.

Сэрж үзвээс зандан анхилам өмнийн салхи харанхуйд

Сэвэлзэн үлээж тансаг үнэрээ дөрвөн зүг түгээж байлаа.

Хамаг шөнө минь юуны учир ийнхүү хулжин зугтаа вэ?

Халуун амьсгаа нь намайг шүргээд байсан мөртөө

Харж, үзэж уулзаж учирдаггүйн учир юу болоо!

Халаг минь дээ! Сондор нь элгэнд хүрээд байсан билээ л

Харин тэврээд авч чадаагүй л юм даа хөөрхий!

Зүүд ч юм шиг, үнэн ч юм шиг барин тавин хийгээд зөн мөрөөдлийн торгон ирмэг, хүслэн биелэх хийгээд үл гүйцэлдэхийн зааг дээрх хүний амьдралын амттай бөгөөд халаглалт мөчийг нэн яруусалтай дуулсан байна. Хүн гэгч аз жаргал, амтат цэнгэлийг барин алдан байх, тэр нь хүслэнт хүнийх нь хүзүүний сондор элгэн дээр нь хүрээд байхад тэвэрч амжаагүй байх шиг тийм эгзэгтэй байдаг эгшинийг уншигчидад бэлэглэж байна. Зүүдэнд нь урсах ятга хуур, зандан анхилсан өмнийн салхи, шүргэх халуун амьсгаа цөм энэ шүлгийн амтат тэр агшиныг чимэглэж байна. Тэгсэн мөртлөө эдгээр нь сэтгэлийн цангааг тайлсангүй, хүсэл таашаалыг хангасангүй. Амьдрал бол ийм ажгуу. Ийм яруу шүлгийг бүтээнэ гэдэг орчуулагчийн чадал буюу.

“Хөлний чимээ” хэмээх шүлэгт амин судалд ирэх цаглашгүй баяр, “баясгалангийн дохио” нүдэнд үл үзэгдэх, хөлийн чимээнд нуугдан, түүнийг хүлээх ахуйд “салхинаас балын үнэр анхилах”-ыг тогтоон барьж бичиглээд “Учрыг хянаваас чи минь нэн ойрхон ирсэн буй заа” хэмээх итгэлийн гэрэлт цэг дээр шүлэг төгсөж байна. Яруу найраг бол сэтгэлийн дүр юм. Яруу сайхны үнэт агшин юм. Яруу найргаас философичийн онч мэргэн үг хайх хэрэггүй. Яруу найраг үзүүлдэг юм. Таагүрийн “Өргөлийн дуулал”-ын амин сүнс нь чухам ийм бөгөөд Р.Таагүрыг монгол уншигчдадаа “увдис чацуу” хүргэх зорилгодоо хүрчээ гэж үзэж байна.

Ж.Бадраа “Өргөлийн дуулал”-ыг орчуулахдаа туурвил зүйн баялаг туршлагыг чадамгай ашигласан байна. жишээ татвал,

Өрөвдөм хөөрхий өлмийн орон тань ээжээ!

Өглөө цагийн час улаан туяан дээр байнам (“Улаан туяа”: “Өргөлийн дуулал” 19-р тал) Өглөөний нарны туяаны улбар их гийгүүлэл дотор үгүй болсон ээжийгээ байгаа мэт дурсан үзэж буйг зүгээр нэг тоочин өгүүлсэнгүй. Үгүй болсон ээжийнхээ ул мөрийг “өлмийн орон тань” хэмээн бурхад дээдсийг хүндэтгэн хэрэглэдэг дээд найруулгын үгсийг сонгосон байна. Эрхэлж наадаж өссөн багын нөхрийн эдүгээн дүр гэнэт “Сүрт дүр” /шүлгийн хэр/ болон үзэгдэж буйг дүрслэхдээ “Огторгуй тэнгэр мэлэрч, наран саран гөлөрнөм” (“Өргөлийн дуулал” 51-р тал) гэжээ. Энэ мэт уран яруу хэрэглүүр орчуулагын эл бүтээлд арвин байгаагийн заримаас гэрч болгон татвал “Сонсохуй чимэгт” дууны тухай бичихдээ

“Энэ дуу үгийн хашлагаас сулран алдуурч

Эгшигийн долгио болон одох буюу” (“Өргөлийн дуулал” 56-р тал) гэсэн бол бүрхэг шөнийг дүрслэхдээ “шөнийн зовхи, үүлсийн ачаанд дарагдан хамхигджээ” (“Өргөлийн дуулал” 58-р тал) гэх буюу. “Шинийн хоёрын сарны хангал залуу туяа” гэжээ. Зүгээр нэг залуу туяа бус бүүр “хангал залуу туяа” гэсэн нь яруу найрагийн хүчийг нэмэгдүүлж омогдуухан өнгөөр чимэглэж байна. Энэ мэт урлахуйн маш олон жишээг татаж болох боловч тэр бүхнийг тоочих зорилго тавьсангүй.

Ж.Бадраагийн орчуулгад байгаа бас нэг чухал зүйл бол монгол хэл найруулгад ховор хэрэглэгдэж байгаа буюу бараг хэрэглэхээ байж хуучирч мартагдсан үгийг сэргээн хэрэглэсэн явдал юм. Жишээлбэл: “ухаан санаа минь монширч байна. /36-р тал/, ёрог хувцаст /54-р тал/, эрэмцэл найдал /57-р тал/, насан турхруу /70-р тал/, чинхэр чанхар дуу чимээ /81-р тал/, нэн ужиж саатсан билээ /91-р тал, үлээх салхины хумхи /99-р тал/, мишил хар нүдээрээ / 107-р тал/ гэх мэт.

Дорно дахины уламжлалт яруу найргийн онолын найруулгын арван эрдэм буюу “эвсэл найрагт, маш тунгалаг, тэгш чанарт, яруу сонсголонт, орь залуу, утга тодорхой, агуу их, сүр жавхлант, өнгө үзэсгэлэнт, уран сэтгэмжит” (Дандины зохист аялгууны толь” шинэчилсэн орчуулга тайлбар. Ш.Бира, Х.Гаадан, О.Сүхбаатар. УБ 1981) байх үүднээс авч үзвэл Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал” номын орчуулгад дээрх арван чанар бүгд найрсан бүрджээ гэж хэлж болохоор байна. Энэ нь Ж.Бадраа орчуулгын эл бүтээлдээ дорно дахины уламжлалт яруу найргийн найруулгын эрдэм ухааны уламжлалыг сайтар баримтласантай нь шууд холбоотой.

Нөгөө талаар Яруу найрагч Ж.Бадраагийн өөрийн нь сайтар эзэмшсэн дорно дахины болон монгол бичгийн найруулгын эрдэм хйигээд өөрийн нь яруу найргийн бичлэгийн арга барилтай найрсан сүлэлдэж буй нь тохиолдлын хэрэг биш ээ.

Ж.Бадраа Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал” бүтээлийг орчуулахаар шулуудан шийдсэн урам зориг нь Таагүрийн ид шидлэг, тэнгэрлэг яруу найрагт нэвтрэн орж танин мэдэхийн хамт монгол яруу найргийн орчуулгын найруулгын уламжлалыг чухам энэ бүтээл дээр илэрхийлэн гаргах таатай боломжийг өөртөө олж барьсан нь мэдээж буй заа. Иймээс ч өгүүлэн буй эл номын орчуулгын яруу найруулга нь түүний яруу найргийн бүтээл, тэр дотроо дууны яруу найргийн бүтээлтэй нь салшгүй холбоотой төдийгүй бүүр уялдан найрсаж байгааг анхаарах хэрэгтэй. Хэл бичгийн шинжлэх ухааны доктор, профессор Л.Хүрэлбаатар, Ж.Бадраагийн дууны яруу найргийн бүтээлийн тухайтад чухам онож хэлсэн дүгнэлт нь басхүү Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал” яруу найргийн орчуулгын бүтээлийн нь талаар хэлэх үгтэй минь утга хоршиж байгаа тул эрдэмтэний үгийг энд яг хэвээр нь үлдээж эшлэн хэлэхийг хүсч байна. “Ж.Бадраагийн дууны яруу найргийн эрдмийг Монгол, дорно дахины яруу үгийн туршлага дээр задлан үзэхэд: авиа эгшгийн утгын зохирол, чанга сулын нийлэмж, хүнд хөнгөний жин, урт богинын хэмжээг “Тэнгэрийн ачаа ” мэт тэгшид барих хэрнээ, үсгийн чанга сулын байрлалыг үдшийн од мэт өтгөрүүлж, чингэж өтгөрүүлснээс үүрийн од мэт шингэрүүлж, чингэх атлаа өчүүхэн нялахын үе гишүүн сулаас орь залуугийн нас биед шилжин өсөх мэт алгуур ахиунаар чангаруулж, авиа үсгийн сул чангын эрдмийг аль зохистоор уран яруу найруулсан, үгийн хуучин хийгээд шинэ, зохист ба зохист бусын харьцааг жагсаал олон агтын дотроос, аль утгын холыг туулах тэнхээ тамиртайг нь сонгон олох атлаа бас явдал гүйдэл уран удганы нь танин барьж эмээллэх мэт үгийн элбэг баян, уран ярууг эрхэмлэсэн, дуун хийгээд утгын хувийг сайтар тэнцүүлэн, уран үг, гүн утгын сөөм цоожийг нээхийн тулд урнаар сэтгэх яруугаар дүрслэхийн тохой туршийн түлхүүрийг олж тааруулсан, шүлгийн утгын гүнзгийрэл, санааны баялаг нь утгын хаалгыг түлхэх бүр улам шинээр нээгдэн гарах “үлгэрийн лусын эд баялаг мэт” бөгөөд ямар ч ахуйд аль ч санааг өгч өмсгөвч шүлгийн доторхи бодит ахуйн гол эш модон хэдий өндөрийн хэрээр, түүнийг дагаж ороон ургах уран санааны ороонго модон төдий өндөрт хүрэх мэт, дууны яруу найраг нь санаа ахуй сайтай, агуулгын багтаамж ихтэй, шүлэглэлийн толгой холбох, сүл таацуулах хэмжээ хэмнэл, айзам аялгуу, цацалга цохилго, жигд найруу нь усан тэлмэн, удган жороон явдал мэт ялдам ялгум усхал тэгш ажээ,” /Л,Хүрэлбаатар “Дуун утгын яруу зохист” УБ 2005, 437-р тал/

Миний бие эл бяцхан өгүүлэлдээ “Өргөлйин дуулал” –ын орчуулгын монгол яруу найрагт шингэж цогцолсон орчуулгын яруу найргийн урлах эрдмийг бахархан баясах сэтгэлээ илэрхийлэх төдий, хойчийн мэргэд номын дүү нарт судлан суралцахын тухайд сануулан илбэх төдийг л арай чарай хэллээ.

Бичгийн утгач, яруу найрагч, дуун хөрвүүлэгч Ж.Бадраагийн “Өргөлийн дуулал” –ын монгол орчуулгын бүтээлийн туршлага нь хүн төрөлхтөний яруу найргийн сонгодог бүтээлийг үндэсний хөрсөн дээр тарьж ургуулан, улмаар уншигч шимтэгч нарын оюуны таалалд соёолуулан цэцэглүүлэхийн нэгэн сайн үлгэр болсон бөгөөд Монголчуудын олон үеийн туршид цогцлоосон шилдэг орчуулгын тоонд баттайяа өөрийн байр сууриа эзлэх бүтээл, цаашид судлан шинжлэх, суралцан шимтэх их зүйлийг агуулсан соёлын үнэт өв мөн хэмээн үзэж байна. .

Ашигласан ном, бүтээл

1. Р.Таагүрийн “Өргөлийн дуулал” УБ 1965. /Орч. Ж.Бадраа/

2. Калидаса “Үүлэн зардас” УБ 1963 /Орч Б.Ренчин/

3. Ж.Бадраа “Ардын билиг ухааны оньс” УБ 2005

4. Л.Хүрэлбаатар “Эсэруагийн эгшиг дуун” УБ 1999

5. R.Tagor “GITANJALI” New York 1962

6. Р.Таагүр “Өргөлийн дуулал” /хинди хэлээр/ Дэли 1969

7. Р.Тагор “Собрание сочинений в четырех томах” Москва 1981

8. “Яруу Найргийн орчуулгын түлхүүр” хамтын бүтээл УБ 2006.

9. Л.Хүрэлбаатар “Дуун утгын яруу зохист” УБ. 2005.