THE WORLD WITH MOTHER’S BUUVEI

My mother includes our planet in her cradle song
She sings ;

That is world , which is my son’s birth and nurturing ground
BUUVEI, BUUVEI , mother world , BUUVEI ,
My kind mother lulls her baby and the world together .
The world with lullabies is at peace;

My mother embroiders her lullabies with the light blue sky.
She lulls and calms her baby, and sings;
BUUVI, BUUVEI, Blue sky;
The sky with gentle lullaby is at peace
The earth, which heard the laughter and tears of my son

Is drawn into my mother’s lullabies
BUUVEI, BUUVEI, The World, BUUVEI, she sings
Mother tenger-hearted lulls her son and the world together;
The world with mother’s lullaby is at peace.




*Buuvei - a Lullaby song

The sighting of the migrants-harbinger of Spring

A poet awoke from - his slumber cloaked in winter snow.
And felt tiredness from the floating mirage in which lofty mountains tower
A mild spring breeze gently asked for the mellow flavour of the fizzy yogurt of the promised summer .
It is not long ago that he went through the mist of green grasses
when he was sober at the sumptuous feast of the neighbouring
house-hold.
How he is in a state of euphoria in the mist at green grass
In the past autumn fog the last flock of ruddy sheldocks in flight honked and disappeared ,
In passing they etched the lines on the forehead of the poet with their wings
Now there is a sighting of the migrants from the vast blue sky.
The lines on the forehead of the poet came alive and flew to welcome the migrants,
when the sighting of the migrants-harbinger of Spring appeared in the sky.


Translated from Mongolian into
English by Dorjgotob.N

THE TRAVELING STAR

THE TRAVELING STAR
by G. Mend-Ooyo


Once upon a time there were two boys called Altan Bombarai and Mungun Bombarai, who lived with their parents, King Altai Sumber and Queen Oyu Sundel, in Alag Buur Gobi. They had flocks of wild asses and wild, light-bay horses scattered all over the steppe, wild sheep and mountain goats covering the talus, and as many herds of camels as caravans and bushes.
It had not rained for many years, and Alag Buur Gobi had dried out. The grass had become sparse and water was scarce.
King Altai Sumber's family loaded up all their possessions, and one day before dawn an unbelievably long migrating carava started off towards the mountain of the Azure Stupa which could be seen on the horizon.
The older boy, Altan Bombarai, led the caravan riding his golden-white horse. The caravan was so long that, when the front of the caravan was already crossing the Khangai Mountains, the rear still had not emerged from the mists of Gobi. At the head of the caravan, Queen Oyu Sundel, the mother of the two boys Altan Bombarai and Mungun Bombarai, was sitting in a sandalwood coach, whose roof was of juniper and conifer, and which was harnessed to a precious white camel gelding.
King Altai Sumber brought the long migrating train to the great road through Khangai Mountains and said: “Well, my children! During the day, proceed in the direction of the mountain of the Azure Stupa, which seems to touch the sky. At night, go towards the star of azure pearl right above the mountain. Do not stop! Once I have rounded up the beasts and animals left behind, I shall catch up with you." The King left on his mottled brown horse, which is faster than rain and wind, leading his velvet black horse, which is never overtaken by air or wind.
The boy Altan Bombarai led the long caravan through a valley of blue mountains, in the direction of the mountain of the Azure Stupa, which touches the sky. When the front of the caravan, led by Altan Bombarai, was reaching the top of the mountain of the Azure Stupa, and while the rear was still traveling through the valley of the Blue Mountains, the King still had not returned to his family. The caravan kept going and going. The night fell as they were still traversing the mountain slope.
The star of azure pearl on the horizon seemed very close by, and there was an azure bridge connecting the mountain of the Azure Stupa with the star.
When the mountain of the Azure Stupa came to an end, and when the caravan turned to cross the azure bridge over the limitless blue Sky to the star of azure pearl, Altan Bombarai asked his Mother: “Mommy, Mommy! Should we keep going? Here Earth comes to an end and the Sky starts. Shouldn’t we stop here?"
Queen Oyu Sundel said: “I am worried about your Father’s delay." "What did he tell you about stopping?"
“He told me to go towards the mountain of the Azure Stupa during the day, and towards the star of azure pearl at night, and he told me not to stop anywhere.” Altan Bombarai replied.
"How can we go against what your Father has said?" answered Queen Oyu Sundel. So Altan Bombarai led the caravan and kept going over the bridge which linked the Earth and the Sky. And still there was neither sight nor sound of Father returning.
The Sky Bridge came to an end, and the front of the caravan arrived at the star of azure pearl. The caravan kept on moving.
Altan Bombarai asked: “Mommy, Mommy! Should we still keep going? Earth had come to an end and we went on the Sky Bridge. Now that the Sky Bridge has come to an end, we are traveling on the star of azure pearl. Shouldn’t we stop here?”
“It has been a long time since your Father left”, replied Queen Oyu Sundel. “I am so worried, that I am unable to sleep and I can't hold back my tears. We'd better do something now.”
The three of them discussed the matter and decided to go back to the foot of the mountain of the Azure Stupa and wait for Father there. They thought that something terrible must have happened to him, or else he would have caught up with them at the foot of the mountain of the Azure Stupa.
While they were getting ready to go back, with Mungun Bombarai leading the caravan and Altan Bombarai following it, the azure bridge of the Sky detached from Earth and folded up. It is said that the Sky Bridge connects to Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years and that it also detaches from the Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years. This was the very moment that the Sky Bridge detached from Earth.
Thus Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel ended up in the blue Sky, separated from their home in Alag Buur Gobi and from the Earth, where King Altai Sumber remained.
Everything in the blue Sky world is made up of gems. The buildings have topaz walls, golden and silver roofs and coral pillars. The roads are covered with pearl and the soil is of turquoise and azure. Everything illuminates itself. There is no suffering, no weeping, sadness, hunger, or thirst.
The Milky Way starts from the star of azure pearl. It takes nine hundred and ninety-nine thousand years to travel from one end of the Milky Way to the other end. The caravan kept going and going. After nine hundred and ninety-nine thousand years it will reach the other end of the Milky Way and from there they will land on another star of azure pearl. Once again, an azure bridge will appear between the star and Earth. The caravan will come down this bridge onto the mountain of the Azure Stupa. From the mountain of the Azure Stupa they will descend the mountains and reach their Alag Buur Gobi. The caravan kept going and going.
Apparently, they took a lunch break right in the middle of the Milky Way. Right there is the King of Heaven’s palace, made of crystals and topaz. Outside the crystal palace they unharnessed the camel geldings from the carts so that the camels' backs could have a rest.
The people in Heaven do not know how to light a fire. They cook only by magic. So Queen Oyu Sundel borrowed the Dung-basket and Rake constellations from the Sky and collected the camel dung to light a fire. They took a rest while having milky tea, dried meat, and fried pastry from the load.
The golden white and silver white horses tied up to the Golden Stake, or Pole Star, look like the two yellowy white stars in the Sky. The Seven Old Men of the Big Dipper, who once lived on Earth and later went to Heaven, came across Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel and showed them the way.
In the Sky World, nine hundred and ninety-nine years pass by for one lunch break. The family was to move on after the lunch break.
While the caravan was passing through the crystal streets of the King of Heaven's topaz city, the Children of Heaven looked at them in wonder and said they should feel at home in the Sky world. “There is no lack of anything. You can tend to your camels, and you can get as much clothes and food as you wish by magic. And there is no death, the people here have eternal life,” the children said, hoping that they would stay.
Altan Bombarai, Mungun Bombarai and Queen Oyu Sundel expressed their gratitude to the people of Heaven and said: “At the end of the Milky Way there is a star of azure pearl. A bridge appears and links that star to Earth once in nine hundred and ninety-nine thousand years. We should, given time, cross that bridge. On the horizon, we will find the mountain of the Azure Stupa, which we should descend. From there we will cross the valley of a thousand Blue Mountains and arrive at our Alag Buur Gobi. In our Great Gobi of Alag Buur, it must have rained, water must have filled rivers and streams, and flowers must have blossomed. As the wild asses, horses, camels, sheep and mountain goats are scattered for grazing, Father Altai Sumber must be there, waiting for us”, they said with a sigh.
The King of Heaven's astrologer said: “On the wide, sun-drenched valley of the Great Gobi of Alag Buur, there is a big rocky mountain. Also there is a large circle. In the middle of the circle, there are four directions. Right in the middle of the four directions there is a burning flame. That is your Father’s heart. But right there your Father is sleeping soundly and forever. Take some holy water in this crystal urn with you. When you sprinkle the water over your Father, he will wake up from his eternal sleep. Continue your journey from there and all four of you please come visit our King of Heaven's topaz city after nine hundred and ninety-nine thousand years again”. Thus saying, he saw them off.
Altan Bombarai and Mungun Bombarai left their golden white and silver white horses tied up to the Golden Stake as a symbol of their return and proceeded on the Heavenly Prince’s twin brown horses as fast as clouds. Now they are on their way down the Milky Way with their Mother Oyu Sundel sitting in the sandalwood coach whose roof is of conifer and juniper.
“There is a star of azure pearl at the end of the Milky Way. Sky stairs will extend from the star of azure pearl down to the mountain of the Azure Stupa once in nine hundred and ninety-nine thousand years. We will climb down the stairs, descend the mountain of the Azure Stupa, cross the valley of the thousand Blue Mountains and reach the Great Gobi of Alag Buur. Our Father is there, and we will wake up our Father by sprinkling the holy water from the crystal urn that was given to us by the King of Heaven’s astrologer. When our Father wakes up he will know that we have traveled on the Milky Way and brought him the holy water of eternal life, and he will be overjoyed. From a three years' distance, our Father will call his speckled brown horse, which is faster than rain and wind, and his velvet black horse, which is never overtaken by air and wind. He will count the animals and beasts spread over the northern and southern sides of the mountain. We will erect our big, white ger palace. Then Father, Mother, and we two sons – the four of us - will live happily ever after.” This is what they’re saying to one another while continuing their journey down the Milky Way. When Altan Bombarai and Mungun Bombarai, along with their Mother Oyu Sundel, come down on Earth, all their wishes will come true and they will live happily ever after.



Translated from Mongolian by Surenjavyn SUMIYA

Some photos of the Book Launch

Mend-Ooyo with his grandson Bilguudei.

G Mend-Ooyo with Simon Wichkam-Smith, a translator of Golden Hill.

Foreword of the Golden Hill

ALONG OTHER PEOPLE’S PATHS
AND AROUND OTHER PEOPLE’S WHEELS

Some thinkers feel that beauty, considered through the authentici thinking of a pure human mind, which contemplates and awakens to the true nature, is not an element fundamental to things.
While we can see Golden Hill as proving both how powerful this metaphysic is, and how it strikes the mind with a noteworthy truth, scholars who learn from similar styles, from a comparative scope of words and sentences, or from similar levels of creative genius, once they have read their fill and have savored the taste of the words in books, can nonetheless sense the weakness in their own work – the difference between what does and what does not constitute literature is as utter as that between the verdancy of the new year and the withered grass of the year just passed.
Despite the fact that G Mend-Ooyo’s gift is a melding of thoughts coursing along a whetstone mould, an original flow of nectar sucked from the extraordinary heritage of classical writings of Mongolian scholars, his work is also read today alongside that of earlier writers. Both in terms of heritage, as the swaying stacks of books increase over time yet to come, and in terms of those educated in Mongolian tradition of poetic song, his work is highly stimulating to all writers, young and old, and of whatever era.
One day in about 1974 or 1975 (I can’t remember precisely which year), B Rinchen came to the Mongolian Writers’ Union and, sitting chatting with some young writers, rather caustically said to me, “You’re like a lion with a full belly!” In response, as I twisted my beard, I asked him, “How am I a lion? How am I like a lion with a full belly?” Rinchen said, “A lion with a full belly doesn’t capture other animals, he just claws them. The animals which he savages don’t die, he just hacks them to pieces and then he goes away. So someone who writes books should not be like a lion with a full belly, right? He should be like a cat who catches a vole. Whether the cat is full or hungry, if he catches the vole then he takes it away with him. So, he’s enjoying himself, he bites the vole and then lets it go, he deliberately lets it run about and, as it does so, he catches at it with his claws, makes it lie still for a few seconds, and this goes on until it’s exhausted. If the vole moves, the cat claws at it again. He responds like this to every movement and, when it’s finally unconscious, he is quite content to partake of it. Similarly, when you write a book, you should behave like a cat catching a vole. It is only by worrying it to death, by holding out against its resistance until it cannot slip away anywhere, that a piece of writing can emerge fully-formed!”
Thinking now about the meaning of Rinchen’s admonition to my young self, the book is the vole and the writer is the cat, who “grabs the vole and eats it.” So, the only truly effective way of writing a book is actually to write it.
Keeping Rinchen’s metaphor in mind, when working on a book, supported by a staff of words, it is without doubt vital that, like the cat which killed the vole, one practises precision, distancing oneself from sloppiness, and that this be combined with an unstinting patience, the ability to keep going and authentically to marshal one’s thoughts.
Moreover, as we move on, leaving the cat to eat the vole, the act of erecting a book-stupa (this is Mend-Ooyo’s description) is like raising a temple supported firmly upon many columns.
What though for me is most easily understood is that, as Mend-Ooyo sat there, tirelessly chipping away at Golden Hill, there were tears of love, melting, flowing from the river of the wholeness of his heart.
The simple love of one’s homeland, one’s parents and one’s family…if we are simply concerned with the creation of fine literature, then this simple yearning for such things is a love in sadness, a selfish and slightly fearful love which seeks its escape while still observant, a sensitive and vigilant love, and this is the intimate and euphonious love which we find expressed in Golden Hill, a complete love like the food that is autumn’s airag, with its complex, twisting taste – this work is one of the cornerstones, a literary building-block which “illumines ignorant human minds.”
The pure spiritual world created through the act of naming - "Shiliin Bogd...the White Hill of Gangi, Dösh...Ganga Nuur, Bayan Duulan ...the Tufted Sands...Paradise...Duut Nuur, Lung Khairkhan …Kharaat...the Trio...the Khörög Tableland..." – the candle of these blessings is the tethered sun of Mend-Ooyo’s poetic mind, of shamans’ thoroughbreds, of the shining herd, and this is the mountainous Khangai, scattered with the dung of camels. Within the breast of this poet, who has the blessing of the Buddhas, whose eyes observe and whose mind makes manifest, is the skyblue land of Dara (the savior) and Ganga (the Mother-origin), it is the world in microcosmic vision.
Through the flow of power across the mirror of his mind, a flow which is not dependent upon the awakening of form, omens, intuition, dreams or feeling, the poet engages with the power of the local spirits and guardians of his own country, and passes to us a translation of the secret language of that country. His life being illuminated by the pure heavenly human mind, to this man the mountains and waters of his locality appear close, he proclaims words unheard by others. Perhaps it seems to him an interesting and incredible approach that people seek toinvestigate those truths which cannot be investigated.
According to Mend-Ooyo, “I imagine the causes of all things upon the earth threaded on a string”. As we pursue this “string of causality” with which Golden Hill is quilted together, we discover that “this is a string of magic and of the power of a mind which loves its homeland!”
In the journey of creating this book, Mend-Ooyo has travelled along the roads of other people’s minds and around the wheels of other people’s minds.
I cannot clearly explain either the human mind or the wheel. Perhaps I could not clearly explain it even if I were to study it!

What I have still to say is that, in the continual sewing and quilting of the words and chapters of Golden Hill, the author, the renowned Mongolian poet G Mend-Ooyo, has worked skillfully with the intricacies of the Mongolian language and has managed completely to eschew trite and commonplace expressions.
As an exemplar of the subtlety of the classical written language, with its fine and elegant style, Golden Hill gives great pleasure, but it does not necessarily stand out, like a pattern sewn upon silk. If the devoted mind, which unites in deep worship, and which we might characterise either as the human mind or else as the mind of a mother’s child, were briefly to indicate that this book was written through a mystical enchantment, the idea that it might be necessary to reveal such things by means of superfluous words might well be an attractive one…


D Uriankhai
Altan Tevshiin Khöndii
February 2007

САРНЫ ШҮЛЭГ

Мөнгөн сарны туяаг бэхэн дотроо дусаавай
Мөнхийн гэрэлтэй зурганд минь мөнхүү чанар нь гэрэлтвэй

Үлгэр сарны туяаг үзгийнхээ үзүүрт сүвлэвэй
Үр хэдэн шүлгээ би үлэмжийн мяндсаар нь мэтгэвэй

Хаш сарны болорыг хатан зүрхэндээ тусгавай
Харанхуйд бичсэн шүлэгнээс минь хасын туяа цацарвай

Мэргэн сарны тольтод мэндийн дуугаа илгээвэй
Гэрлэн сүнстэй шүлэг минь гэгээн шамбалд нь оршвой.

SONG OF THE MOON
G Mend-Oyoo

I dropped into my ink the rays of the silver moon.
And their quality shone within the shining picture of eternity.

I wove the rays of the storytelling moon onto the tip of my vision.
And I sewed my poem-children with a perfect silken thread.

I struck the crystal of the nephrite moon onto my hardened heart.
And, in the darkness, there streamed from my poetry rays of jade.

I placed my song of grace before the mirror of the wise moon.And my poem, with its shining soul, dwelt in the light of Shambhala.

Алтан-Овоо номын орчуулагчийн үг

АХУЙН ТУСГАЛ ГЭХЭЭСЭЭ ДОТООД ЕРТӨНЦИЙНХ НЬ БУУЛГАЛТ ГЭМЭЭР

Алтан-Овоо нь Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн эдүгээ хүртэлх шилдэг туурвилуудынх нь нэг юм. Тэрээр энэ бүтээлээ туурвихдаа төрсөн нутгийнхаа түүх, соёл, ёс заншлийг энэ номын нэр болсон Алтан-Овоонд төвлөрүүлэн, Монголын Дарьганга нутагт өсөж хүмүүжсэн өөрийн намтар цадигаа он цагийн хэлхээнд хүүрнэж хөвөрдсөн утга зохиолын цомирлог хэмээн нэрлэх бөлгөө.
Монголын судлаач шүүмжлэгчид Мэнд-Ооёогийн бичлэг уншигчдад чухам юуг өгүүлнэ вэ гэдгийг нь тэр бүр нарийн ойлгож ухаарахгүй байгаагаа илэрхийлсэн байдаг нь үнэний талтай. Түүний хэллэг учир битүүлэг гэхээсээ илүү цогц бөгөөд ярвигтай, төсөөлөл нь утга зохиолын гэхээсээ зөн билэг рүү хэтийдсэн чанартай, зүйрлэл адилтгал нь өөрийнх нь оршин амьдрагч бодит ахуйн тусгал гэхээсээ дотоод ертөнцийнх нь буулгалт гэмээр байдаг. Энэ бүхэн нь түүний өөрийнх нь хувь хүний эевэрүү нягт нямбай чанартай нь уялдсанаар Алтан-Овоо-г онцгой бүтээл болгож чадсан байна.
Алтан-Овоо нь цаг хугацааны уртрагийг даган урсдаг, гэвч энэ нь түүхчлэл биш. Алтан –Овоо нь монголын соёлыг өвч өгүүлнэ, гэхдээ энэ нь түүнд нэвтрэх хөтөч ном биш. Харин энэ нь зүүд, зөн билэг, ид шидийн ертөнцийг ойлгон нэвтрэх хувь хүний дотоод мэдрэмж, хэлний гүн хүч чадал, нүүдэлчин ардын ураг элгэнсэг чанар, тэдний зовлон зүдгүүр баяр баясгаланг дэлгэн үзүүлсэн туурвил юм.
Мэнд-Ооёогийн өгүүлэмж бидэнд жигүүрт хүлэг морьдын ертөнц, дуучин хуурчид, шилийн сайн эрсийн явдал, хайр сэтгэлт хосууд, тэдний нандин үгсийг өгүүлнэ. Тэгснээ цааш нь хүмүүний ертөнцийн эгэл түүхийг тод томруун хийгээд далд гүнзгий санаагаар өгүүлэмж зүйрлэлийг хослуулан байж зугуухан дэлгэх болно.
Энэ номны бичилт хэлэх гэснээ аяндаа хэлсэн байх, эсвэл огт юу ч хэлэхгүй байх... Орчуулагчийн хувьд надад Монгол Англи хоёр хэлний гэхээсээ, Монгол Англи хоёр соёлыг шууд утгаар нь холбон дүрсжүүлэх явдал байсан бөгөөд илэрхийлэх үгээр хомсдох явдал тохиолдож, түүнийгээ давах гэж ихээхэн чармайх хэрэгтэй болж байлаа. Гэхдээ Мэнд-Ооёотой шууд харилцан ярилцаж, дэмжлэг авдаг байсан маань үнэхээр их тус болсон. Түүний тайлбар нь өрөөний нэг булангаас над руу тавих шидэт сум мэт, хүссэн бай нь намайг монголын одон орны нууц дундуур дагуулан залж, үлгэр домгийн оньсгот нэгэн хэсэгт аваачихаар аль байдаг аргаа хэрэглэн чармайн зүтгэх мэт байдаг.
Эцэст нь энэ номыг орчуулахад тусласан бүх хүмүүст баярласан сэтгэлийн халуун үгсээ дэмжуулахыг хүслээ.


Саймон Вэккхам-Смит
Улаанбаатар, Монгол Улс
2007.05.09

Golden Hill by Mend-Ooyo has published in English

TRANSLATOR’S INTRODUCTION


Altan Ovoo represents Mongolian poet G Mend-Ooyo’s greatest literary achievement to date. He refers to it as an almanac, relating his own experience growing up in the Dariganga region of Mongolia, presenting the history and customs of his homeland through the focus of the topographical Golden Hill of the title.
Mongolian critics have expressed their difficulty in understanding precisely what Mend-Ooyo’s text is offering the reader. It is true that his use of language is sometimes complex and rather opaque, that his images are visionary rather than literal, that his metaphors reflect more his own inner life than the apparent reality of the world he inhabits, but it is precisely this personal and intimate approach which makes Golden Hill so extraordinary.
Golden Hill stretches across time, but it is not a history; it speaks of Mongolian culture, but it is not a cultural guidebook: rather it reveals an individual’s feeling for, understanding of and closeness to the worlds of dream and magic, the power of language, the closeness of family and the hardships and joys of nomadic life. Mend-Ooyo’s vision presents us with a world of flying horses, musicians, highway robbery, nomadic travel, astrology, hills and mountains, steppes and weather, lovers and words, a world through which the story of humanity gradually unfolds, both implicitly and explicitly, carried on the back both of metaphor and story.
The text will speak for itself, or not at all. As translator, however, I have had to battle against the lack of direct mapping, not between the English and Mongolian languages, but between the English and Mongolian cultures. I have been greatly aided by direct discussions with Mend-Ooyo, whose enthusiasm and terpsichorean method of illustration has seen him miming out his childhood games for me and firing imaginary arrows across his office, the latter in an attempt to relate an arcane piece of Mongolian astrological lore.
Mend-Ooyo’s assistant Mugi has been invaluable in explicating and interpreting the more complicated pirouettes of Mend-Ooyo’s mind; she has also been a source of coffee, biscuits and laughter. In fact, laughter has been a major feature of my work translating this book, it has kept us all relatively sane.
I should like to thank the following people, who have provided a place in which I might work on this translation: Kisha Boyles and Henrietta Derania, Lyn Coffin, Anu and Iiris Kumpulainen, Tiina Mielonen and Vesa Vehviläinen, Katharine Norris, Dave Renham and Katy Austin, Virginia Walker and Joanne Young.
My father, Frank, has also watched me working slowly through this text. As ever, his material, emotional and spiritual support has made possible my continual and mysterious walk along this strange path which I have chosen for my life.
And finally, there is Beth Myhr, without whose love I would not be the person I am now. This book is for her.

Simon Wickham-Smith
Ulaanbaatar, Mongolia
May 9th 2007

Г.Мэнд-Ооёо АЛТАН-ОВОО

Алтан Овоо ном нь Өлзий утас, Молор Эрдэнэ, Чандмань, Цагаан лянхуа, Алтан хүрд, Цогт Эрдэнэ, Цагаан Лавай, Аршааны хумх хэмээх найман бөлөгтэй.



ӨгҮҮлэх инҮ:

Алаг хорвоогоос хальж одсон аав минь болоод Алтан-Овоотой дэлхийд хүрч ирсэн хүү хоёрынхоо холбох цэг, зааглах зай дээр би зогсож байна.
Сүлдэн тахилгат ууландаа мацан цацан өгсөж, басхүү уужим бэл, тэртээх алс руу уруудан гулсан буусан замын зааг дээр би зогсож байна.
Мушгиран ташгиран одоод их талын дундуур цувьсан зэс шиг сунайсан энэ улаан халзан зам альхан тийш одно вэ? Үүний учрыг би долоон настайдаа ааваасаа асууж билээ,
- Аав аа, энэ замаар явбал аль хүрэх бэ?
- Сумын төв орно оо, миний хүү!
- Аав аа, тэгвэл аймгийн төв орох зам хаана вэ?
- Бас л энэ замаар явна. Миний хүү сумынхаа сургуульд суугаад эрдэм сурч, дараа нь аймгийн төв орно шүү дээ.
- Улаанбаатар орох зам хаана байна вэ, аав аа?
- Энэ л замаар Улаанбаатар ордог юм аа.
- Аа, мэдлээ. Бурхны орон руу энэ замаар явна, тийм ээ! Аав хүд хүд инээж,
- Миний хүү юмны учрыг зөв ухаарч байна. Бүх зам хүрээ орно гэсэн үгтэй юм. Энэ замаар миний хүү дэлхийн хаяанд ч хүрч болно ...
Үнэхээр би Замын худаг хэмээх дэрстэй хоолойн дээд биеэр гарсан тэрхүү замаар сумын төв орж, сургуульд суугаад мөнөөх замаар аймаг, Улаанбаатар, түүнээс цааш өөр бусад улс орон руу аялан явсан билээ. Насан туршдаа хийх миний аяны урт зам анхны тэр нарийн жимээс цааш үргэлжилсэн агаад өглөөн нарнаас үдшийн сар хүртэлх зам ч тэр, балчир наснаас идэр нас хүртэлх оюун бодлын зам ч тэр, ер бүх зам ганц эхлэлтэй ажгуу.
Одоо би нутгийнхаа уулын тэртээ бэл рүү бууж одох замын үзүүр дээр зогсож байна. Энэ зам дэлхий ертөнцтэй намайг холбох цаг мөнхийн судас болон түмний хөлөөр хөдөлж, түүхийн агшнуудаар лугшин цохилж байна.
Би нутгийнхаа замаар явж байна


Зам хөвөрнө.
Жам хөтөлнө.
Нум мэт
Нугаран тахийна,
Сум мэт
Сугаран талийна.
Хөтлийг цамнан,
Хөндийг гудран
Талдаа ташран
Уулаад угаж,
Зам хөвөрнө.
Жам хөтөлнө.
Ээдрээтэй,
Адармаатай,
Эл замууд
Ил замууд
Бага замууд
Балархай жимүуд
Түүхийн буданг
Зүү шиг мэтгэж
Он жилүүдийг
Олс шиг хэлхэнэ.
Ужид эртний
Улбаа,
Заяа тавилангийн
Зангилаа
Анхны мөр
Алсын мөр
Үүрдийн гарам
Үлдэх ором.
Зам хөвөрнө,
Жам хөтөлнө.
- Үзүүр нь зэрэглээн дунд замирч байгаа хөтөл дээгүүр гараад очтол эртний их улбаа буй. Чингисийн зам гэдэг чинь тэр дээ. Чингисийн замаар ороод өгсөөд байтал ганц гэр харагдана ...
Замд таарсан цоохор морьтой майтгар хөх өвгөн надад ийнхүү зам заасан юм. Олоон жилийн өмнө заалгасан Чингисийн замын улбаагаар судрын балархай мөр олж мөшгөөд, өвгөд эмгэдийн галын дэргэдэх хууч домгийн элэрхий ганц нэг үгийн сэжүүрийг гогодож мөшгөөд, хойно өгүүлэх нэгэн үлгэрийн халуун судсыг олж атгасан бөлгөө.

ҮЛГЭР-1.

Чингис хааны алтан цогцсыг тээсэн хасаг их тэрэг эх нутгийн зүг хангирсан хөдөлсөөр Ордосын шар тохойд нэгэн саатав. Муны хөөвөр хэмээх газар хасаг тэрэг нь булдаа хүртэл шигдсэнд таван хүлгээр татаж гаргаад эзний онгон сүнс хоргодсон тул өмсгөл цамц, өрөөсөн оймсыг нь онголоод чинагш явсаар л авай.
Бурхан Халдунд очих зүгийн зөвийг бодож, их цуваа бага зэрэг зүүнш ташиж, сөнөдийн нутгаар орж, Еншөөгийн их говийг туулж, одоогийн Онгон элсийн баруун хаяаг эмжин чанх хойш зүгийг барин явж атал эзний алтан цогцсыг тээсэн хасаг их тэрэгний нөгөө өрөөсөн дугуй булдаа хүртэл элсэнд шигдэв. Их цуваа түр саатан амсхийх зуур Тулуй мориноос бууж эзний нөгөө өрөөсөн оймс, алтан бүс, аяны асрыг онголох зарлиг гаргав. Эзний сүнс энд хоргодохын хийгээд, эд зүйлийг энд онголохын нэгэн учир буй.
Чингис хаан нохой жилийн (1226) намар Хэрлэнгийн хөдөө арал дахь ордноосоо цэрэглэн мордож, арваад өртөө газар аялаад, цэрэг дайны агт морьдын эрдэм сургуулийг үзэхээр хааны түмэн сүргийн нутаг болох эдүгээн Дарьганга нутгийн Харваах хэмээх газар түр буудаллав. Тэнд хулан, хавтгай, бөхөн, зээр, гөрөөсийг довтлон намнаж, цэргийн ид бах хийморийг сэргээж, хүлэг морьдын шандас хурдыг үзэж эзэн ихэд баясан, өөрөө Хасарын хөвгүүн Есүнхэ мэргэний хамт Зост бор морийг унан хулан хөөгөөд одов. Есүй хатны санаа зовж Боорчид хэлбэл тэд араас нь нэхэн очвол эзэн хаан Онгон долоон худаг хэмээх газар мориноос унаж хүнд бэртсэн байв.
Эзний аяны асрыг Элсэн бөөргийн дундаас таван зүйлийн аршаан бургилан гарах Цоорхой хэмээх газар барьж хааны биеийг сувилсан билээ. Тангудын хаанд явуулсан элчийг хүлээж биеэ сувилах зуур Чингис хаан Есүй хатан Есүнхэ мэргэн хоёрт нэгэн зүүдний совингоо ярьсан билээ.
Тэр зүүдэнд нь үхэхийн цаг ойртов хэмээн орж ирээд Өгөөдэй Тулуй хоёрыг дуудуулан ойр байсан өрлөг сайд, шадар жанждаа цуглуулж байгаад намайг үхэхээр Өгөөдэй хаан ширээг залгамжилна хэмээн гэрээсэлсэн бөлгөө.
Эргэлэн хөмрөглөсөн их элсэн манхны хөвөө эмжин ургасан тоорой модны доогуур шуугин урсах ариун таван булгийн хоржигнох чимээ, модны мөчирт жиргэх шувуудын жиргээг сонсон уяраад Чингис хаан шөнө дөл биеэ чилээрхэн өвдөх үед би хаана ч байсан сүн сүнс минь эх нутагтаа буцах болно хэмээн үглэж байсан ажгуу. Эзний бие сайжирч байсан боловч аян дайнд мордоход арай л болоогүй гэлтэй байв. Гэсэн ч Тангуд руу дуун бариулсан элч дайтахын үгийг авчирсан тул эзний хилэн бадарч бие чилээрхүү, халуунтай байсан ч,
- Яавч тэр үгийг зүгээр орхихгүй! хэмээн, Мөнх тэнгэр чи мэд! хэмээн тэндээс Тангудыг дайлаар мордсон бөлгөө.
Ийн эзний эд зүйлсийг онголсон тэрхүү газрыг Онгон хэмээн нэрийдсэн бөгөөд тэрхүү биеэ сувилсан таван аршааны цоорхойг Онгон таван булаг хэмээнэ. Бурхан Халдун уул хүрсэн Чингис хааны сүүлчийн их зам Дарьгангын нутгаар дайрч гарсны учир ийм болой.

Өөр нэгэн зүйл:
Онгон их элсний олон шаргал бөөрөг дундуур хэсэг цагаан манан сүлжиж сэлгэн нүүсээр өтгөн улаан бургасны мөчирт өлгөгдөн сатаарвай.
Манан хоргодох манхны өвөр дэх зүлэгт ногоон хонхорт мянган хонь хэвтэхүйц цар бүхий чулуун булш байх бөгөөд түүнийг дээдсийн онгон хэмээжээ. Хэзээ хаанаас хэрэг болгож энэ их элсэн далайн гүнд үүнийг онголоов? Манан нэг татран, нэг бүдгэрэн түүхийг тодруулж, мөнхүү бас төөрөлдүүлнэ. Бургас руу хошууран шургаж буй хониныхоо үзүүрийг дарах аавын шилбүүрийн хуйвны тачигнахуйяа аянгат дуунд мөнөөх хэсэг цагаан манан басхүү түүнээс дайжих мэт сарнивай.
Манан хөөрөв. Би асууруун: “Аав аа, энд юу байсан юм бол?” Аав юм бодоод дуугүй. Би бас дахиад асууруун: “Аав аа, энэ булш юм болов уу?” Аав хөмсөг зангидан өгүүлрүүн: “Дуугаа! Чингис хаан үүгээр явж өнгөрсөн юм.” Манан хөшиглөв ... Чингис хааны улбаа... Манан зангирав ...
Хөвгүүн миний сэтгэлд ер хэлж үл мэдэгдэх, барьж үл тэмтрэгдэх, холын цагаан манан сүүмэлзэн татвай. Түүх манантай, түүний улбаа манан дунд бүртэлзэж, алс чанадын цагаан манан улам бүр гүн бодлогошрон улам бүр нойрсон оршмуй.

Бас нэгэн зүйл:
Чингис хаан үүгээр явж өнгөрсөн юм гэнэ. Хадан дээр морин туурайн мөр байна. Чингисийн морь гишгэсэн юм гэнэ. Тэнгэрээс унасан тэвнэ шиг хоёр мөнгөн хад байна. Чингисийн гүүн зэлний гадас юм гэнэ.
Тэнгэрээс буулгаж, газарт суулгасан цар таваг шиг их хүрээ байна. Энд Чингис хаан агтаа хурааж байсан юм гэнэ.
Гурван зээрдийн нуруу гэж байна. Чингисийн зээрд морьд гүйж өнгөрсөн юм гэнэ.
Давхар гэж газар байна. Чингисийн бэр бие давхар болсон юм гэнэ. Хүүт гэж газар байна. Чингисийн ач хүү төрсөн юм гэнэ.
Дөш гэж дөрвөлжин бор уул байна., Гангын цагаан овоо гэж сандал шиг түшлэгтэй уул байна. Чингис хаан Гангын цагаан овоон дээр сандайлаад Дөш ууланд дээр сэлмээ давтаж суусан юм гэнэ. Төмрөө улайсгаад Ганга нууранд дүрж хатаагаад ган болд сэлмээ өргөн мөрдөж байсан юм гэнэ. Тэгээд Гангын ус цагаан болчихсон юм гэнэ.
Онгон, Молцог хэмээх хоёр их элс Дарьгангад буй. Чингисийн хоёр хар бух мөргөлдөхөөр хэрсээр байгаад түүнээс энэ их элс тогтсон юм гэнэ.
Шилийн Богдын ар руу оройг нь тайрчихсан юм шиг оготор хөх уул бий. Хажууд нь гүцний таг шиг шовгор толгой бий.
Шилийн Богдоос өндөр харагдаад байна гээд Чингис хаан өшиглөчихсөн нь тэр юм гэнэ...
Чингис хааны нутаглаагүй, явж өнгөрөөгүй газар, ус алга аа. Ингэхээр бид чинь мордоод давхихдаа Чингисийн замаар гарч, буцахдаа Чингисийн замаар ирж байна. Өнгөрснийг өнөөдрөөс салгаж үл болно. Түрүүчийн явж өнгөрсөн замыг өнөөгийн яваа замаас, ирээдүйд явах замаас салгаж үл болно. Ингэж бодож явна аа.
Намайг оюутны амралтаар ирсэн нэг зун аав, Бөөжөө Дарчин хэмээх өвгөнөөс “Богд Чингис хааны магтан сургасан оюун түлхүүр оршивой” хэмээх номыг хүүдээ уншуулна гэж өвөртөлж авчирсан юм сан.
- Миний хүү, аав нь эзэн Богд Чингис хааны эрдэм ухааны далайгаас залж ирлээ. Манай ногоон азарга, Сүжийн хөтлийн зам хоёр тэр хөлгөнийг дааж авчирлаа. Үүнээс хойш миний хүү, энэ замыг эзэн Богд манайд заларсан зам гэж дотроо сүжиглэж яваарай гэсэн сэн.
Аавын минь гэрийн алтан хойморт ч эзэн Чингис заларч ирсэн зам бий шүү дээ хэмээх гэгээн бодолтойгоо насны нар үд голлох тийш шогшиж явна!
...Би эзэн Чингисийнхээ замаар Монгол улсынхаа хувь заяаны тухай бодсоор явж байна...


Зам хөвөрнө.
Жам хөтөлнө.
Наран доогуур
Цувисан зэс шиг
Саран доогуур
Цуулсан хулс шиг
Тохойрон тэгшрэн
Тодрон бүдгэрэн
Толгой даваад
Тойром тойроод
Тал дундуур
Гал дундуур
Намайг дагуулж
Чамайг дагуулж
Зам хөвөрнө.
Жам хөтөлнө.
Донхолдоо донслуулж
Дэнхэлдээ дэнслүүлж
Дуу ч дуулж
Буу ч үүрч
Босож ч явсан
Унаж ч явсан
Хаадын ч зам.
Харцын ч зам.
Харанхуйд хань,
Төөрсөнд төрөл...
Зам хөвөрнө.
Жам хөтөлнө.


Ом сайн амгалан болтугай.

Г.Мэнд-Ооёоãèéí á¿òýýñýí Àëòàí-Îâîî íîì ìîíãîë àíãëè õýëýýð õýâëýãäýí ãàðëàà.

Г.Мэнд-Ооёогийн Алтан-Овоо номын тухай

...Г.Мэнд-Ооёо бээр яруу найраг болоод бусад нийтлэлүүддээ олныг нуршин улиглахыг чанд тэвчин гагцхүү хүн зонын оюун сэтгэхүйд гэрэл гэгээ авчрах тэр л нарийн шижмийг барьж авахыг хичээдгээрээ онцгой. “Алтан Овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантейст ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ
С.Эрдэнэ (Монгол Улсын ардын уран зохиолч) Монгол Улсын Төрийн Соёрхолын Хороонд 1996.04.25 бичсэн захидалын хэсгээс

“Алтан Овоо бол жинхэнэ нүүдэлчний сэтгэлийн байгалийн тув тунгалаг дуулал бөгөөд нүргээн шуугиант цаг үед төвлөрсөн хотожсон нийгмийн иргэншил дунд бохирдон живж буй хүн төрөлхтөний болон монгол хүний язгуур чанар, оюуны дархлалыг цэвэр ариунаар нь хадгалахын төлөөх эмзэглэлийг мэдэрсэн яруу сайханы увидаслаг бүтээл болно.Я.Баатар (доктор, профессор)
“XX зууны монгол зохиолчид цувралын №47. УБ. 2002

Г.Мэнд-Ооёо бол Монгол ахуйг дэндүү барим тавим амьд, дэргэд авчирдаг бүтээлч юм. Түүнээс шууд л хуурын татлага дуурсч, морь тургин дөрөө харших сонсогдож, аргалын утаа үнэртэн, хэсэг цагаан манан суусан уулын толгой үзэгдэнэ. Тэр бол үйл хөдлөл, үзэгдэх байдлыг эерүү зөөлөн гэгээлэг дуниартай, сэнгэнэсэн алслалтай бас халуун дулаахан дотор талтай нь хамт цогцлоодог байна.
Ш.Цэрэнпил: “Танигдахуй болоод эс танигдахуйн шастир”
/Өдрийн сонин. №211(1713) 2004.08.26/


.... “Алтан Овоо” хэмээх энэ судар бүхэлдээ гүйлгэн харчих төдий ном бус бодож судалж үзмээр, бас ч уншигчийн мэргэжил чадал сорихоор буурьтай бүтээл болжээ гэж үзэг нэгт залуу нөхөртөө баярланам.

Т.Очирхүү: “Алтан Овоо хэмээх судар буюу хүлгийн айзамт ном бүтээгчийн тухай” /1994.1.11. “Ил Товчоо” сонин /


... Монгол эр хүн, монгол морь, монголын тал, морин хуур, талын алтан хараацай, алтан нар, Алтан Овоо нь түүний яруу тансаг шүлгүүдэд нь нэвт шингэсэн. “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон.
Ж.Болд-Эрдэнэ: Гангын нэгэн сондор /”Ил товчооч” сонин
1996.6.11-20 № 17 (201)
“Алтан овоо” миний сэтгэлийн төвд сүндэрлэлээ. Ийм ном олон олноор төрж, номын гэрэл чуулсаар галт бөмбөлөг болон дээш мандаж, энэ цагйн үеийг гийгүүлэн гэгээрүүлэх нь гарцаагүй. Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой. “Алтан овоо” – н дээрээс би ертөнцийн бүхий л уулыг харж зогсном.
Ш.Уянга “Гэрэлт хүмүүний босгосон бодь Алтан Овоо /
Улаанбаатар 1994.07.01. №125 (584)

“Хий хоосон магтаал дэвэрэлтийн хойноос огтхон ч явдаггүй, байгаль угсаа, түүх соёл хэл газар нутгаа дээдлэх, уламжлалаа хойч үедээ үлдээж өгье гэж “сувдан сондор” хэлхсээр ирэгчдийн нэг нь Г.Мэнд-Ооёо мөн. Аливаа хүн нутагтаа бие нь төрснөөр ааш зан оюун бодол нь тэр л нутгаасаа эхтэй байдаг хийгээд аль нэгэн хүмүүний нутаг ямар байна, тэр хүн тийм байдаг. Тэр нь эх газар, эх нутагтайгаа хүйн холбоотойн гэрч.

О.Сүхбаатар: (Хэл шинжлээч, утга зохиол судлаач, доктор, профессор) “Дарьгангын хөх шастир” (УБ 2004) 125-р тал