НЭЭХИЙН УТГАН ХЭЛХЭЭ

Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал

Байгаль эхийн гоо сайханд би оршном
Барагдашгүй бялхах уянга нь намайг нээнэм
Одон ертөнц, түмэн бодис намайг нээнэм
Одох, ирэх цаг хугацаа намайг нээнэм

Элсэн ширхгийн есөн өнгө намайг нээнэм
Эрхэс гарагийн ураг холбох дохио намайг нээнэм
Найз нөхдийн дуу хуур намайг нээнэм
Нарны гэрэл, түүний толбо намайг нээнэм

Түмний дундаас ширтэх харц намайг нээнэм
Түүнд би яаж хандахаас өөрийгөө нээнэм
Мөчөөрхөл атаархлын хорон үгс намайг нээнэм
Миний үзэн ядахуйн шуурга салхин намайг нээнэм

Их Нацагдорж найргаараа намайг нээнэм
Эрдэмт өвгөдийн мэргэн сургаал намайг нээнэм
Нулимс бөмбөрүүлсэн хонгор өдрүүд намайг нээнэм
Нууцыг хадгалсан шөнийн харанхуй намайг нээнэм

Зүрхний минь айзам хөг намайг нээнэм
Зүүдний минь зөн мөрөөдөл намайг нээнэм
Энэ биений тасархай үр хүүхэд намайг нээнэм
Ирээгүй, үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу,найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм

Амьдарсаны минь утгын цэг намайг нээнэм
Алсын замд үдэгсэд тэр өдөр намайг нээнэм
Эргэн тойрон ургах цэцэгс намайг нээнэм
Эргэж авчрах хожмын дуртгал намайг нээнэм

Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм

1980 он

ГОВИЙН ГУРВАН САЙХАН

... Цагаан шөнө урсана...

Гурван цагаан тэмээ гуван гуван алхаатай
Гурвансайхан уул гүвэн гүвэн бараатай
Гурван залуу бүсгүй Гурвансайханд нутагтай

Хойно хойноосоо өвсөн толгой намалзаад
Хорол сарны мяндас туяа намилзаад
Холдож ойртох уулсын бараа шоволзоод

... Цагаан шөнө урсана...

Амгалан шөнөөр тэнгэрийн гоо манлай нь
Арван тавны саран
Алиахан зантай говийн гурван бүсгүй нь
Арван тавны саран
Аялах дууны нь түвшин дүүрнийг хэлбэл ч
Арван тавны саран

... Цагаан шөнө урсана...

Хулсан хуурын аялгуу жиргэн жиргэн айсуй
Холын нэгэн домог сэрэн сэрэн айсуй
Холбоо гурван уул өндөс өндөс айсуй

Хөхөл хөхөл уулс хэлхэлдэн хөлхөлдөөд
Энхэл донхол бартаа ирэлзэн жирэлзээд
Анхил танхил аялгуу эргэлдэн зэргэлдээд

... Цагаан шөнө урсана...

Туяан сортой зогдроо сугсрах тэмээн тэшээ
Туяхан салхины хэлийг хуурдана
Гоо сайхны бэлгэдэл гурван уулын сэвшээ
Говийн нэгэн домгийг хуурдана
Өнө эртний домгоос гурван сайхан хүүхэн
Өнөө бидний сэтгэлийг хуурдана

Гурван сайхан оргилын бутуул бургалж сэртэлзээд
Гурван сайхан бүсгүйд дөхөж ойртож ширтэлцээд
Гурван сайхны домог босож алдан сортолзоод

Бүгээхэн сарны туяанд цагаан алчуур дэрвэнэ
Хуруухан чинээ хулсанд цэн цэн уянга цуглана
Бүдэгхэн шөнийн дунд үлэмжийн чанар тодорно

... Цагаан шөнө урсана...

Өнгө үзэмжийн хослол хөгжмийн хэлээр цогцолж
Байгаль дархан өөрийгөө туурвина
Үүрд мөнхийн гоо нь үеийн үед удамшиж
Хүний сайхан нутгаа туурвина
Хосгүй уянган бүрдэл аяндаа ийнхүү зохицож
Хожмын үлгэр оршлоо туурвина ...

... Цагаан шөнө урсана...

1986 он

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН

ШАР БҮРДЭНД БОЛОХ ЯРУУ НАЙРГИЙН
НААДМЫН УРИЛГА БУЮУ ЗУНЫ
ДУНД САРД НУТАГ УСАНДАА ИРЭХҮЙ

Зураач урьж уулзалтын тайз чимэглэсэнгүй ээ
Зурхай зохирч зуны дунд сарын нар
Угалзан үүлсийн хөх магнаг сиймхийгээр
Улаан пансан хөшгийг тэнгэрийн хаяанд татвай.

Талын хөх уулс морин зэрэглээнд сундалдаад
Танил өвгөд шиг мордож буун, мордож буун айсуй
Зээрд азаргатай адуу алтан хараацайд ээрүүлэн
Зээгт нарийн хэцээр дэргэж цогин, дэргэж цогин айсуй.

Зуун хэдэн морьтны хазаарын амгай жингэнэлдэж
Зуны дунд сарын тэнгэрт хонхон чимээ өргөх нь
Зулагт монгол гутлаараа цэцэг зайчилж алхах
Зургаадай таягтай өвгөдийн минь Зуугийн бурхан намба нь

Жиргэж байгаа болжморыг наран сөрөг харах
Ергөж яваа хүлгийн туурайн тусгалыг чагнах
Юухан хийхнийг анзаарахад юутай содон санагдах нь
Юм бүхэн ахуй бадалдаа, ая дандаа зохистойнх оо.

Зуун мянган хүнтэй цэнгэлдэхийн мяраан асарт
Зуны аадар шиг алга ташилтанд халамцаж зогссоноос биш
Аяа, би яагаад хөдөөгийнхөө хөх өвгөдийг налан суугаад
Адуу янцгаах аялгуутай шүлгээ уншина гэж яарсангүй вэ?

Гүнж зам шиг, надаас гүлмэрч алсарсан нутаг минь
Гүйгээд ирэхийн цагт өөдөөс гүйсэн нутаг минь
Хөсөг тэрэгтэй нүүдэл хөтөлж одсон аав минь
Хөтөл дээгүүр саравчилсаар хөхөрч сэмэрсэн ээж минь

Бэлчээрт адуу янцгаахад хөхүүрт айраг шуугих
Тэнгэрт одод анивалзахад тулганд гал инэвэлзэх
Ус болоод галыг золгуулж уураг цай болгох
Уг чанартаа буй юмс утгын бөмбөрцөгт эвсэн бүтьюү

Юм бүхэн үүсгэлдээ эргэж ордог шиг талдаа уусъюу
Юм бүхэн үүнээсээ эвдэрч оддог шиг буцъюу
Дурдан Шар бүрдийн минь дундаа нартай толионоос
Дуу, найргийн Янжинлхам дурайхыг нэг үзьюү

Хөх хадган зогдроороо манхны сэрвээ шүргүүлсээр
Хөх завьяа шиг тогорууд хөх усандаа айсуй
Бор ходоодоо гаргасан бондгор бөндгөр жаалууд
Бор шувуудтайгаа цуг нисэн алдан айсуй

Юм бүхэн өөрийн байрандаа, мөн чанартаа зохистой
Юмбүү хөх уул нь уйлахад бүрэлзэж, дуулахад дүрэлзэх
Ямбуу цагаан үүл нь гунихад сэмэрч, мишээхэд намирах
Юм бүхний энгийн чимэг нь энгүй утгыг хадгалъюу

Яргай ташуураа барьж, жийжүү дөрөөгөө жийе
Яруу найргийн минь тайз цэцэгт ногоон дов
Тас бүргэд, жигүүрээ сэрүүцүүлж дэвэх тэнгэр –
Танхимын минь дээвэр цэнхэрлэгч тэр л хавь!

1996.02.5

ХҮЛЭЭЖ БАЙГАА ЭЭЖ

Өлөн бор хамхуул үүрийн хяраанаас бөмбөрсөөр
Өглөөн хөхвөр туяанд бөн бөн хөвөхийг үзлээ
Танил гар шиг салхинд чинь хацраа алгадуулж зогслоо
Тал, ээж хоёртоо ирэлгүй он уджээ, би

Төө тэндэхийн барааг дурандаж суух ахуйд
Сөөг дэрстэй намаржаанд ганц гэр торойх нь
Өтгөн хөх мананг сөхөн саравчилж
Өөрийн минь зүг эмгэн хүн бөгцийх нь

Аяа, хөөрхий миний ээж мөнхийн наян насандаа
Адилхан бас л ингээд саравчилж зогссоныг сануулж
Өнгөрсөн борооны хойноос цув нөмрөх
Өчүүхэн жолоотой биднүүсийг үлгэрлэж зэмлэх мэт ээ!

Цаст уул шиг царцаж мөсөтсөөр ээж л хүлээдэг ээ,
Цайныхаа галд түлэгдэн дээл хөвөрдөж
Дөрвөн цагийн харгуйг сэтэртэл ээж л харуулдаж
Дөрөөн чимээ ханхийхийг анирлаж суудаг аа!

Дэлхийд үгүй ээж минь дандаа бодогдох боллоо
Дээлийнхээ хормойг харганын өргөсөнд сэмэлсээр
Навчтай цуг зулгарч намайгаа хүлээсээр
Насныхаа хөтөл дээгүүр нүүж одсон ээж минь!

Амрах гэж нутагтаа хааяа л нэг ирдэг ээ, бид
Асрах гэж ээждээ зорьсон минь юусан билээ?
Ануухан гэж бодож анзааргагүй явсаар
Ажил гэж албархан араадаа бид яарсаар

Хөлдүү өвлийн үүрээр ээжийгээ нэгэн ачлаж
Хөрзөн хормойлж галыг нь өрдөхийн оронд
Өдөн хөнжлийн өег халуун жаргалд
Өлгийтэй хүүхэд шиг нозоорч хэвтсээр

Ая тухын олбог сэнтийд авирч
Ар араасаа биднүүс орон хотруу нүүцгээсээр
Ахин ирж гийгүүлэх гэгээн өдрүүдийн чинь тулд
Амьд явахаар ээжүүд л үлдсээр

Онгойсон нүх шиг гэрийн буурь харлаж
Он цагийн салхин цууямбууг хүүршүүлэх
Чөтгөр тогтомгүй гангийн галт шил шиг наран дор
Чөдөртэй морь шиг, ээж л байсаан!

Суварга түүхийн чанадаас нааш дэлхсэн малаа
Сулд нь орхиж хот руу нүүгээгүй буурлууд минь
Тэнхлэгт хорвоон хорол дугуйт арал дээр
Тэнгэр дээдсийн эсгий туургыг ачаалаад

Замын нугачаа гарган зангийн муруйг засах
Замбуутивийн хос чавхдас хуураа дээр нь залаад
Магадын амраг уртын дуутай талдаа
Машидын хутаг олж хөх чулуунд оршсоор

Араг үүрсэн ээж минь нүүдэл хөтөлж
Алаг цэцгийг ээтэн гутал нь үнэсэж
Модон тэрэгний мөөр цагийн хөлд шалбарсаар
Монголын талаар он жилүүд өнхөрсөөр

Цөлхөрч мэнэрсэн тал нь эзгүйрч
Цөмөөрөө бараг нь хотод арагтай аргал шиг чихэлдэх
Цөхрөн бармаар энэ бэрх зааг дээр
Хөхөртлөө хүлээсэн ээж минь хөөрхий!

Ирж байгаа цагаас ээж минь тосохгүй болохлоор
Эргэж хэндээ ч гэж ирэх билээ, би
Илээ, гэвч эмтэрч хүлээсэн ээжийгээ бодохлоор
Элгэн нутагтаа эргэж ирмээр санагдах юм

Буцаад талдаа ир! гэж чинэрсэн хөхөөр даллаад ч
Бурхан галавын гандирс энд байна! гэж зарлаад ч
Өргөө хотоо орхих сачийтай хүмүүн олдох уу?
Өдрийн од нь харин илүү олон буюу!

Цэлхэртэл уйлсан нүд шиг талын зовхис
Цэлдэн хөх униар дунд мэнэрчээ
Хэн хэний маань орхисон үүр юм бэ?
Хэдэн бор гэр л хотын зүг саравчилжээ!

1994.12.18

Энэ шүлэг Данзанравжаагийн нэрэмжит 1994 оны
монголын яруу найргийн наадмын тэргүүн шагнал хүртжээ

НЭЭХИЙН УТГАН ХЭЛХЭЭ

Өдгөө би түмэн оньсого, мянган сүлжээ
Үлэмж нь далайдаа живсэн мөсөн уул
Оюун сэтгэл, зүрхнийхээ гүнд далдмал
Онгод бадраах эх орныхоо сүлдэнд нуугдмал

Байгаль эхийн гоо сайханд би оршном
Барагдашгүй бялхах уянга нь намайг нээнэм
Одон ертөнц, түмэн бодис намайг нээнэм
Одох, ирэх цаг хугацаа намайг нээнэм

Элсэн ширхгийн есөн өнгө намайг нээнэм
Эрхэс гарагийн ураг холбох дохио намайг нээнэм
Найз нөхдийн дуу хуур намайг нээнэм
Нарны гэрэл, түүний толбо намайг нээнэм

Түмний дундаас ширтэх харц намайг нээнэм
Түүнд би яаж хандахаас өөрийгөө нээнэм
Мөчөөрхөл атаархлын хорон үгс намайг нээнэм
Миний үзэн ядахуйн шуурга салхин намайг нээнэм

Их Нацагдорж найргаараа намайг нээнэм
Эрдэмт өвгөдийн мэргэн сургаал намайг нээнэм
Нулимс бөмбөрүүлсэн хонгор өдрүүд намайг нээнэм
Нууцыг хадгалсан шөнийн харанхуй намайг нээнэм

Зүрхний минь айзам хөг намайг нээнэм
Зүүдний минь зөн мөрөөдөл намайг нээнэм
Энэ биений тасархай үр хүүхэд намайг нээнэм
Ирээгүй, үзээгүй, мэдээгүй бүхэн намайг нээнэм

Өнөөг хүртэлх хорвоон түүх намайг бүтээж нээнэм
Өнөө миний амьдрал тэмцэл өөрийгөө тодруулж нээнэм
Ая дуу,найраг шүлэг минь намайг бүтээж нээнэм
Ардынхаа сэтгэлд хүрч чадвал өөрийгөө илчилж нээнэм

Амьдарсаны минь утгын цэг намайг нээнэм
Алсын замд үдэгсэд тэр өдөр намайг нээнэм
Эргэн тойрон ургах цэцэгс намайг нээнэм
Эргэж авчрах хожмын дуртгал намайг нээнэм

Орчлон ертөнц надад найрсан нуугднам
Оюун сэтгэл, зүрхний минь гүнд нуугднам
Юм бүхэн, мөч бүхэн намайг нээнэм
Ертөнц надаар дамжин өөрийгөө нээнэм

1980 он

МОНГОЛЫН ЯРУУ НАЙРГИЙН ДЭНЗЭН НОРГОЙ ХЭН БЭ?

Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал
“Роеt Laureate” цолын учир

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Их спортын цаст их оргилыг “байлдан” эзэлж монголчуудаас анхны олимпийн их аварга хослон төрөв. Үндэсний хэмжээний энэ их баярын торгон эгшинг монгол хүн бүр амьсгал даран хүлээж ялалтын уухайг одот шөнийн оддын тоогоор орон даяар хурайлан угтсан нь тун саяхан. Энэхүү төрхөмдөө буцсан эмээс төрийн удирдагч хүртэл бүх нийтээр найрлан цэнгэсэн азтай тэр мөч нь ард түмний зүрх сэтгэл, зөн билгийн учрал байлаа.

Монголчуудын олз хийморийн үүц нээгджээ. Оюу толгой, Таван толгой үүц юугаа дэлгэж эртний монголчуудын газар усны нэршлийн утга учир тайлагдаж эхлэв. Тэд аль дивангарт хөрсөн дорхи алт эрдэнэсээ нээж үүцлэн хадгалж түүнээ нэршүүлэн тэмдэглэж хойч үедээ гэрээслэн үлдээжээ. Өвгөдийн маань ухааныг өнөөгийн дэлхийн техникийн дээд ололт дөнгөж тэмтрэх төдий болж байна. Их ард түмний оюуны их нууц далдын чанадад байдаг аж.

Монголын яруу найраг дэлхийд оюут толгойн оюуны үүцээ нээлээ. Нүүдэлчдийн соёл иргэншлийн оюун тамга болсон монголын их утга зохиолын сүүн өрмийг дэлхийн яруу найрагчид “амсахын төдийд” дуу алдан гайхан шагширч байна. Тиймээс Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагналын нэг Роеt Laureate /поэт лаурет/ алтан титэмт цол хэргэм хүртэв. Хаан яруу найргийн хаан титэмт энэ шагнал бол Олимпийн аварга төрөх, Оюу толгой нээгдэхтэй агаар нэгэн монголчуудын аз хийморь түшсэн гэрэлт агшин юм.

Монголын яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн дэвжээнээс олон шагнал хүртсэн боловч Роеt Laureate цол нь тэр бүхнээс эрхэм дээд нь юм. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёо дэлхийн яруу найргийн шагнал авч л байдаг, түүний л нэгэн биз хэмээн “хэнэггүйтэн” өнгөрч боломгүй. Монголын зохиолч Нобелийн шагналын босгонд тулж ирснийг зарласан энэ эрхэм шагналыг АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Удирдах зөвлөлийн шийдвэрээр Унгар улсын Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу найрагчдын 29-р их хурлаас түүнд олгосон байна. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Маурис Янг, Дэд ерөнийлөгч Милан Рихтер, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга Жермэйн Дроогенброодт нарын гарын үсэг бүхий Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн диплом, лаврын навчин дүрс бэлгэдэл бүхий алтан титэм юуг өгүүлнэ вэ? Ер нь энэ Роеt Laureate цолын утга учир юусан билээ?

Яруу найраг бол хүн төрөлхтний оюун мандлын цэцгэн хур юм. Тиймээс эртний Грек, Ромоос эхлэн яруу найргийг язгууртан ихэс дээдсийн урлаг, бурхан тэнгэрийн адислал, бясалгал гэгээрлийн бичвэр, зарлиг номлолын шаштир хэмээн эрхэмлэн дээдлэн иржээ. Тухайлбал эртний Грект яруу найрагч, дайчин баатаруудыг адилтгаж Апполон бурханы ариун гэгээн адислал хүртээж байсан нь оюуны хийгээд биеийн хүчинг хэм тэгш үнэлж байсны жишээ нь навчин титэмт “лаурет” юм. Эдүгээ монголчууд бид ийм үнэлэмжид тулж ирлээ. Тэр нь яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёогийн хүртсэн Poet Laureate цолын хэрхэн хүлээн авахаас цаашдын жишиг тогтох нь тодорхой болж байна.

Роет Laureate шагналыг Английн хааны зарлигаар 1389 онд анх Ж. Чосерид навчин хэлбэрт хаан титэм, жилийн турш хэрэглэх дарсаар шагнажээ. Энэ нь Англичууд яруу найрагч Ж. Чосеридээ суут уран бүтээлч болохыг дэлхий даяар зарлан тунхагласан хэрэг байлаа. Чухамхүү ийм учир шалтгааны үүднээс Роет Laureate шагналыг хааны зарлигаар сонетийн эцэг хэмээгч суут яруу найрагч Ф. Петраркад олгожээ.

Монголчуудын эрхшээн эзэгнэж байсан 13-р зуунаас эхлэн Английн хааны ордонд “pоет laureate”-ийн албан ёсны ажлын танхим байсан төдийгүй хааны сангаас санхүүждэг байсан тухай мэдээ байна. Тэртээ 1488 оноос Оксфордын их сургууль, 1490 оноос Кембрежийн их сургуулиас “pоет laureate” цолд нэр дэвшүүлэн олгож эхэлжээ.
1937 оноос “АНУ pоет laureate” цол хэргэмийг бий болгон Конгрессийн номын сангийн яруу найргийн зөвлөлөөс эрхлэн олгож эхэлсэн байна. АНУ-ын энэхүү эрхэм шагналыг гайхамшигт яруу найрагч Роберт Фрост, Аллен Тате, Элизабет Вышол, Даниед Хофман, Йосиф Бродский, Билл Коллинз, Доналд Халл Кае Райн нарын 17 яруу найрагч хүртжээ. “АНУ-ын pоет laureate”-ийн тэтгэлэг нь 35000 ам доллар байдаг аж. АНУ, Канад, Шотланд, Шинэ Зеланд, Норвеги зэрэг олон орнууд “pоет laureate” цолыг үндэсний номын сан, вангийн сан, Засгийн газраас санхүүжүүлж цалин хангамж, эрх ямбаар хангадаг байна.

АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, түүний ивээл дор зохион байгуулдаг Дэлхийн яруу найргийн их хурал 1969 оноос Роеt Laureate цолыг алтан титэмийн хамт олгодог болжээ. Энэхүү шагналыг АНУ-ын Роберт Пэнн Баррен, Сенегалын Леофолд Седар Сенгхор, Мехсикийн Маниуэл Марнинез Лэвия, Энэтхэгийг М. Карунандхи нарын хэдхэн яруу найрагч хүртээд байгаа бөгөөд тэрхүү нэрсийн жагсаалт Монголын Гомбожавын Мэнд-Ооёогоор үргэлжилж байна. Дэлхийн яруу найргийн өндөр хүндэтгэл, дээд жишиг болсон энэхүү эрхэм дээд шагналыг Монгол хүн анх удаа хүртэж буй нь монголын их утга зохиолын тэмдэглэлт онцгой үйл явдлын нэгэн болж байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн, нэрт яруу найрагч Г. Мэнд-Ооёо урт замыг туулан байж энэхүү дэлхийн яруу найргийн өндөрлөгт хүрч ирэв. Г. Мэнд-Ооёо 2001 онд Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн байнгын гишүүнээр элсчээ. Түүнд 2002 онд Румыний Яаси хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXII их хурлаар утга зохиолын доктор цол олгосон байна. 2001 онд Хятадын Дайлянь хотод болсон Олон Улсын Яруу найргийн ПЕН клубийн шагнал, Олон Улсын Яруу найргийн орчуулга, судлалын төвөөс 2002 оны хамгийн шилдэг яруу найрагч өргөмжлөл, 2003 онд АНУ-ын Соёлын нэгдсэн чуулганаас Олон улсын Энхтайвны шагнал, 2004 онд Кембрижийн Олон улсын Намтар судлалын төвөөс оны зохиолчоор тодруулсан байна.
Г.Мэнд-Ооёо 2005 онд АНУ-ын Лос Анжелос хотод Дэлхийн Яруу найрагчдын дунд зарласан “Бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн уралдаанд “Хуучин сүмийн дээгүүр саран мандах цагт” шүлгээрээ тэргүүн байрын шагнал хүртжээ. Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгчийн “Гарамгай яруу найраг бүтээсний төлөөх” алтан медалийг 2005 онд Лос Анжелост түүнд гардуулсан бол 2006 онд Дэлхийн урлаг соёлын Академийн “Алтан алх” шагнал, Солонгосын Ханчон Соёлын Академийн соёлын шагнал, Грекийн Зохиолчдын Олон Улсын Нийгэмлэгийн шагнал, Энэтхэг дэх Олон улсын Яруу найргийн Академийн шагнал, Дэлхийн Энх тайвны утга зохиолын академийн алтан медаль, 2007 онд Сокагийн их сургуулийн хүндэт шагнал (Япон), XXI зууны олон улсын яруу найргийн форумын дээд шагнал алтан медаль (Тайвань) тус тус олгосон байна.
Ийм урт зам туулсны эцэст Г. Мэнд-Ооёо хэдхэн хоногийн өмнө Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн яруу найрагчдын XXIX их хурлын нээлтийн ёслол дээр Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн дээд шагнал “Poet Laureate” эрхэм цол, алтан титмийг хүртлээ.

Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн бүтээлийн үнэ цэнийг дэлхийн яруу найргийн нэрт зүтгэлтнүүд олон талаас нь үнэлэн дүгнэж байна. Дэлхийн энх тайвны нэрт зүтгэлтэн, яруу найрагч, төгс гэгээрсэн бясалгагч Шри Чинмой “Мэнд-Ооёо бол үнэхээрийн оюун санааны зөнч-найрагч юм. Түүний тарнилаг шүлгүүд нь мөнхийн цаглашгүй сэтгэл зүрх рүү уншигчдыг шуурхай зөөвөрлөдөг” гэсэн бол Японы нэрт яруу найрагч, соёл, нийгмийн зүтгэлтэн, сэтгэгч Сока Гайкай Интернешнлийн Ерөнхийлөгч Икеда Дайсаку “Миний бие таны гэгээлэг сайхан сэтгэлтэй танилцаад гүнзгий сэтгэгдэл төрлөө… Хүний сэтгэлийг хязгааргүй дэлгэрүүлэх яруу найргийн дахин сэтгэлт бол хүний дахин сэргэлт юм. Түүний төлөө яруу найрагчид босох ёстой” гэсэн байна. Олон улсын Яруу найрагчдын Тив хоорондын Нийгэмлэгийн Ерөнхийлөгч, Дэлхийн Яруу найрагчдын Их хурлыг үндэслэгч Кришна Ширнавас “Таны дур булаам шүлгүүд миний сонирхлыг татлаа. Таны Чам руу би явж байна шүлэг мянганы шүлэг болжээ” гэсэн бол АНУ-ын яруу найрагч, Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн хүндэт Ерөнхийлөгч Росемари С. Вилкинсон “Г. Мэнд-Ооёогийн “Нүүдэлчин одны үлгэр” хэмээх өөдрөг сэтгэл санаагаар дүүрэн, өрөвдөн хайрламаар нэгэн номыг уншлаа. Монгол хэмээх нээгдээгүй хосгүй ертөнц, маш удаан хугацаагаар нууцлаг далд байв. Энэ зохиол бидний мэдрэмжийг хурцалж, сэтгэл догдлуулж…биднийг агуулгандаа тэврэн багтааж, сэтгэлдээ адислаж байна” гэсэн бол Энэтхэгийн яруу найрагч Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн Ерөнхийлөгч Ж. Мохан “Түүний шүлгүүд үнэхээрийн сэтгэл хөдөлгөм. Эмерсоны хэлсэн шиг энэ найрагч үнэхээрийн гайхамшигт найрагч. Тэрээр үнэхээр гайхалтай, тайлагдашгүй” хэмээн дуу алдсан байна. АНУ-ын яруу найрагч Жой Райны Кинг “Г. Мэнд-Ооёо уншигчдыг өөртөө татах увидастай найрагч бөгөөд туурвил нь уншигчдад зохиолынхоо ертөнцөд орших хүслэнгийн өглөгийг түгээж, яруу найргийн оршихуйд нь дэлхий ертөнц илүү гэрэл гэгээтэй сайхан болж харагдаж байна” гэсэн бол Тайванийн яруу найрагч Имре Цолдос “Таны шүлгүүдийг уншаад надад өөрийн эрхгүй Унгарчуудад Петөөфи Шаандор ямар нөлөөтэй шиг та Монголчуудын хувьд тийм чухал хэмээх сэтгэгдэл төрсөн” гэсэн бол Белги Улсын Louvain Их сургуулийн доктор Ши Чаоин “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүдийн түүврийг уншиж дуусахад миний сэтгэлд хамгийн түрүүнд буусан зүйл бол ХХ зууны нэрт философич Мартин Хэйдгэрийн алдарт бүтээл болох “Ойн харгуй зам” /Holz wege/-ын нэгэн үг байлаа. Тэрбээр “Энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам ямар үүрэгтэй вэ?” хэмээн өгүүлсэн байдаг. Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн түүврийн эхний шүлэг болох “Нээхийн утгын хэлхээ” шүлгийг уншаад яруу найрагч бидэд өнөөдрийн энэхүү ээдрээтэй эрин үед яруу найрагч хүн чухам юу хийж чадах талаар нэгийг бодогдуулам санаа олж авлаа” гэсэн бол Японы яруу найрагч Кае Морий “Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргаас өнөө үеийн Японд бүдгэрсэн энэрэнгүй зөөлөн урин дулаан сэтгэл халуун бүлээн илч гэгээг мэдрэв” гэжээ.
Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн тухай гадаадын эрдэмтэд, уран бүтээлчид ийнхүү бахархан бичиж байхад монголын уран бүтээлчид түүнийг нүүдэлчдийн яруу найргийн шилдэг төлөөлөгч хэмээн тодорхойлж байлаа. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн соёрхолт Ш. Сүрэнжав “Г. Мэнд-Ооёо байгалийн хөг дуурьсал шингэсэн зөөлөн аялгуут хүн-ятга” гэсэн бол Төрийн шагналт яруу найрагч О. Дашбалбар “Г. Мэнд-Ооёо сэтгэлийн байгалийг бидний үеийнхэнд эхэлж нээснийг мартах учиргүй…Хүн ард зөвхөн бухимдлаа илэрхийлэн тайтгарах бус, гүн ухаанаар тайтгарах, яруу сайхнаар сэтгэхийг эрмэлзэх болно. Тэр цагт Нямсүрэн, Мэнд-Ооёогийн яруу найраг үнэд орж Ахматова, Фет, Явуухулан, Тютчев шиг бусдын сэтгэлийг эзэмдэх болно” гэжээ. Монгол Улсын Ардын уран зохиолч, төрийн шагналт зохиолч С. Эрдэнэ “Г. Мэнд-Ооёогийн “Алтан овоо” бол эх нутгийн дуулал мөн. Пантеист ариун сургаалыг номлосон өөр хүчтэй бүтээлийг би үл мэднэ” гэсэн бол Дэлхийн Урлаг Соёлын Академийн утга зохиолын доктор, нэрт зохиолч Д. Урианхай “Г. Мэнд-Ооёогийн бэлгэ билгүүний хэвд цутгагдсан сэтгэхүйн гольдрол, урлах, найруулах авьяас нь монгол мэргэдийн сонгодог бичгийн хэлний гайхамшигт өвөөс хөхсөн шим шүүсээс эх ундрагатай нь харагдах ч тэрээр өөрөө өнөөдөр эртний мэргэд тэдэнтэй эн зэрэгцэн уншигдах, түүхийн хойтод, эсэргэн цагийн номын хайвуудад өв уламжлал болж дамжих түвшинд монгол хэлээр дуун өгүүлэх эрдэмд боловсорсон нь монголын ахмад, залуу аль аль үеийн зохиолчдыг ихэд баярлуулах боллоо” гэжээ. Нэрт нийтлэлч Ш. Цэрэнпил “Г. Мэнд-Ооёо бол нийтлэлийн төрөл зүйл, өөр бусад загварт баригддаггүй, өөрийн зоргоор яруу тунгалаг болоод өрнүүн эрчлэг хүүрнэдэг өндөрт гарсан уран бүтээлч юм” гэсэн бол яруу найрагч Ж. Болд-Эрдэнэ “Алтан Овоо” нэртэй хөлгөн судар нь Монголын яруу найрагт шинэчлэл болсон” гэсэн байна. Төрийн шагналт Д. Төрбат “Г. Мэнд-Ооёогийн шүлгүүд гол мөрөн намуухан урсаж буй мэт ихэмсэг атлаа дөлгөөн. Өнгөндөө тайван хэдий ч гүндээ шатаж буй мэт санагддаг. Ер нь яруу найрагч өөрөө ч тийм юм” гэсэн бол яруу найрагч Ш. Уянга “Алтан Одоо” үнэхээр гэрэлт номуудын нэг мөн болжээ…Гэрэлт номыг гагцхүү гэрэлт хүн бүтээмой” гэсэн байна.

Монгол Улсын Соёлын гавьяат зүтгэлтэн Ц. Дашдондов Төр түмэн нүдтэй нь үнэн юм бол Г. Мэнд-Ооёог дутуу бус гүйцэд үнэлэх цаг нь болсондог. Түүнд Төрийн шагнал ч юм уу, Ардын уран зохиолч цол олгоход хүмүүс гайхахаасаа илүү зүй ёсны хэмээн үзэж баярлах байлгүй. Ер нь бид үнэлэхээ үнэлж, хүндэтгэхээ хүндэтгэж баймаар юм даа. Рашааныг мэдэхгүй ус хэмээн тургиж, алтыг танихгүй гууль хэмээн шидэхгүй байя” гэж саявтархан бичсэндээ миний бие санал нэг байна.

Гадаад дотоодын эрдэмтэн мэргэдийн үнэлэлт цэгнэлтээс үзэхэд монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод Дэлхийн яруу найргийн эрхэм дээд шагнал “Роет Laureate” цол хэргэм хүртээсэн нь нүдээ олсон хүндэтгэл мөн болохыг бэлхнээ нотолж байна. Түүний яруу найраг нь монголчуудын үе үеийн яруу найрагчдын туурвин бүтээсэн нүүдэлчин соёл иргэншлийн язгуур найргийн энэ цагийн алтан залгамж мөн бөгөөд дэлхийн яруу найрагт түрэн орж ирж буй монголчуудын зөн билэг, зөөлөн эгшгийн дуулал юм.

Ерөөс Г. Мэнд-Ооёогийн туурвил зүй, яруу найргийн язгуур санаа нь энгийн бөгөөд “Тэнгэрийн хаяанаас нүүдэлчин айсуй” хэмээн номынх нь нэр юм. Газар тэнгэрийн савслага, хүн байгалийн шүтэлцэл, зөн билгийн мэдрэмж, дотоод сэтгэлийн зөөлөн ай нь түүний оюун санааны “Алтан Овоо” бөгөөд бүхэлдээ нүүдэлчний найраг, номадизмын дуулал билээ. Тиймээс Г. Мэнд-Ооёогийн яруу найргийн сэдэв нь нүүдэлчин монголын ахуй байдал, сэтгэлгээ нь тэнгэрийн дуудлага, бичлэг нь монгол босоо бичгийн зөөлөн аялгуу бөгөөд яруу найргийн шидэт долгион ийнхүү дэлхийн түвшинд үнэлэгдэж байна.

Монголчуудын аз хийморийн үүд нээгджээ. Дэлхийн их утга зохиолын цаст ноён оргил өөд монгол шүлэг, монгол шүлэгч ийнхүү мацаж эхэллээ. “Шүлэг минь хүлэг минь чи бидэн хоёрт дэлхийн дэвжээ хэрэгтэй” гэж дорнын их яруу найрагч Бэгзийн Явуухулан ямар зөнч мэргэнээр хэлсэн юм бэ. Эдүгээ түүний унаган шавь Гомбожавын Мэнд-Ооёо дэлхийн дээвэр болсон цаст Гимлайн зулайд тулж очсон мэт санагдана. Монгол угсаат Дэнзэн Норгойн зулайг нь анх мялаасан тэнгэрлэг их уулс мэт хүн төрөлхтний оюун санааны их оргилд монголын их хөлгөн судар – нүүдэлчний яруу найраг залрах цаг айсуй. Монголын яруу найргийн Дэнзэн Норгой хэн бэ ?



МЗЭ-ийн Уран зохиолын шүүмж судлалын төвийн
тэргүүн, хэл бичгийн ухааны доктор /Ph.D/ Ү. Хүрэлбаатар

"Зууны мэдээ" 2009,10,27
№251 /3323/

POET LAUREATE WITH GOLDEN CROWN

MONGOLIAN POET AWARDED POET LAUREATE WITH GOLDEN CROWN OF WORLD POETS

This year, the World Academy of Arts and Culture and the World Congress of Poets, whose work is part of UNESCO’s brief, celebrate their fortieth anniversary. The 29th World Congress of Poets, held this year in the Hungarian capital Budapest, held a ceremony at which the Mongolian poet Gombojavin Mend-Ooyo was awarded the Poet Laureate degree with Golden Crown.
Mend-Ooyo’s work has been translated into some thirty languages and his books published in India, England, Bangladesh, Taiwan, the USA, Japan and Macedonia. He has became well-known for his exposition of the nomadic cultural and spiritual world, and it is this enrichment of the treasure-house of poetry which the World Congress of Poets has seen fit to recognise. He granted him the title LittD in 2002, and, in 2005, he was awarded the Presidential Gold Medal in California, 2005. That same year, in Los Angeles, his poem named “The Moon over on old temple” was awarded first prize in the congress’s poetry festival, for poems themed around “God’s love.”

Дэлхийн яруу найргийн Алтан титэмийг Монгол хүн хүртлээ

Энэ жил Юнескогийн ивээлд үйл ажиллагаагаа явуулдаг Дэлхийн Урлаг Соёлын Академи, Дэлхийн Яруу Найрагчдын их хурлыг 40 дэх жилдээ зохион байгуулж байна. Унгарын нийслэл Будапешт хотноо болсон Дэлхийн Яруу Найрагчдын их хурлын үеэр тус Академи өөрийн дээд шагнал болох “алдрын титэмт яруу найрагч” цолоо Монголын яруу найрагч Гомбожавын Мэнд-Ооёод олгож алтаар урласан навчин титэмээ ёслол төгөлдөр гардуулж өглөө.
Монголын яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёогийн бүтээлүүд дэлхийн 30 гаруй хэлнээ орчуулагдан нийтлэгдсэн бөгөөд “Нүүдэлчиний найраг”, Гэрэлтэх агшин бүр” номууд нь Энэтхэг, Англи, Бангладеш, Америк, Япон, Македони улсад хэвлэгдэж, Монгол нүүдэлчдийн сэтгэлгээ, соёл, оюуны ертөнцийг илэрхийлсэн уран бүтээлээрээ дэлхий дахинд танигдаж, хүн төрөлхтөний яруу найргийн сан хөмрөгийг баяжуулсан хувь нэмрийг Дэлхийн Яруу Найрагчдын дээд байгууллага ийнхүү өндөр үнэлсэн байна. АНУ-ын Калифорни муж улсад бүртгэлтэй Дэлхийн Урлаг Соёлын Академиас монголын яруу найрагч Г.Мэнд-Ооёод 2002 онд утга зохиолын доктор цол, 2005 онд Ерөнхийлөгчийн алтан медаль олгож, мөн онд Лос Анжелос хотноо болсон “бурханы хайр” сэдэвтэй яруу найргийн наадмын тэргүүн шагнал хүртэж байв.

Өөрийн эгшиг

Хээр тал минь үес үесхэн чагнархана
Хэн нэгнийг хүлээж, хэзээх цагийг анирлана?
Гэрэл сүүдэр хоёр уулзаад хагацахаын зуурханд
Гэтэлгэгч аялгууг хүлээж гэнэ гэнэхэн шүүрс алдана.

Тандаа намайг ирэхийн таатай нэгэн мөчлөгт
Талын уяхан эгшиг-ингэ буйлж байсан,
Хэцийн салхин шувуудын жиргээг над руу илгээсэн
Хээр талын хамгийн зөөлөн аялгуунд би мэндэлсэн.

Өвгөн буурал талынхаа уя туяхан ургамал би
Өвс бүхний шилбэнд салхин үлээж лимбэдэхэд
Үүрийн бялзуухай өглөөн удиртгал дуулж жиргэхэд
Үүлэн хөшигний цаанаас миний хүлэг янцгаахад

Хос чавхдаст морин хуур шигээ хөглөгдөж
Хорвоогийн дуут нэгэн бие гэдгээ мэдэрсэн
Хоршин дуулах гэж тал минь намайг дуудсан,
Хонгорхон дэрс бид хоёрыг та л хөг оруулсан,

Нуурын хөвөөгөөр адуун туурай бөмбөрдөн өнгөрхөд
Нууцхан сэтгэлд морин хуурын хос чавхдас хөвчирч
Гадсаа тойрох өнчин цагаан ботгоны буйлаанд
Гархин эргүүлэг элэгдэхийн чимээ намайг урхидсан,

Алсын ууландаа алтан гургалдайн дуу сондгойрвол
Амгалан үдшийн сар аялгуун чимээгээр дутвал
Аялагхан зүрхнийхээ зуун утсыг хөглөөд
Агуу их ятган аялгуугаараа аргадана, би

Сэмэрсэн салхийг нийтгэхэд дуун чавхдас болсон
Сэмхэн намайг аав хуурдахад, хуур гэдгээ мэдсэн.
Хүлэг морь толгой хаялан хазаарын амгай жингэнэхэд
Хүслийн алсад морин хуурын хос чавхдас зурайсан.

Амар амгалан талынхаа аялагхан чавхдас би
Аанай л та яасхийж товшив, аясаар нь дуурсмуй
Өвгөн буурал таныхаа үүр шөнийн зүүдийг манана,
Өвсөний чинь үндсэнд бүүвэйн дуу зохиож өгөмзэй!

Invitation to a Mid Summer Month Poetry Festival

It wasn’t a painter who was invited to design a stage
It was the divination who decided the mid summer sun
To draw a curtain of red cheesecloth in the horizon,
Through the fancy clouds’ brocade-blue gaps

Steppe Blue Mountains would come, from far, riding pillion on a Horse-Fata Morgana
Like old men from neighborhood their horses mounting and dismounting, in turn
A herd of horses with its chestnut stallion would come, too, haunted by swallows over a narrow appliqué mountain ridge,
Testing their gait in spank and canter, in turn

Sounds of bridles’ harnesses from more than hundred riders
Producing jingle of jingle bells in the mid summer sky,
The God’s demeanour of the old men with Zurgaadai sticks
Who walk very carefully through the steppe in their vamped boots not to harm the flowers

And watching a twittering sparrow against the sun
Listening to the sound of a trotting horse’s hooves
Getting excited of the smallest virtue of nature
Why all this? Isn’t it, because everything fits into its own being and space?

On fancy stages before an audience of hundred thousand
I often happened to stand, cherished by the pouring rain of applause
O dear, why was I not hasty to lean against the backs of the old men with suntanned face
To recite my verbs of horse’s neigh melody to them?

O, my dear countryside being forced to distance from me as ancient caravan roads did
My heart’s lovely spot that, too, comes running toward me when I rush to it
And my father, always at peace, who left on the lead of a horse and cart
And my lovely mother looking over the pass with her eyes shaded for her son, and chaffing year by year


Mare’s milk turns fermented when a horse neighs in the steppe
Fire shimmers in the hearth when stars start to blink in the sky
Making colostrums-tea by making water and fire meet
In essence, doesn’t all existing come to being through their alliance in Substance’s Holy Globe?

As everything returns to its origin and everything leaves breaking in pieces
I, too, will depart dissolving in the steppe and leave dispersed in the air
But before this happens, from the fancy of the oasis that hosts the sun in its marrows
I want to see how Holy Yanjinlham of Poetry rises prominent

Touching the withers of barkhans (dunes) with their silk-blue tufts
Blue teapot like storks come heading to their pool
Their small dark bellies denuded, chubby boys come rushing over
Along with their little sparrows, almost flying

Everything is in its place fitting its nature
With silver ingot-mountains growing dim when one cries and flaring up when one sings
With calico-clouds fraying when one grieves and swaying when one smiles
Doesn’t the simplest decore of everything keep the immeasurable nature of everything?

I’ll ride levering the silver inlayed stirrups my cotoneaster whip in my hand
To the stage of my poetry - the flower-covered green mound
To the sky where vultures and eagles cool their wings flapping, forcefully
Somewhere over the roof of the auditorium – where it is so blue!