"Дэлхий Ээж " үгийг Г.Мэнд-Ооёо

Д.Нямсүрэнгийн гурван боть

ЯРУУ НАЙРАГЧ Д.НЯМСҮРЭНГИЙН
ГУРВАН БОТИЙГ
ЭРХЛЭН НИЙТЛҮҮЛЭГЧИЙН УЧИРЛАЛ

1
Яруу найргийн гэгээн ертөнцийд нэвтрэхийг хүсэгч эрхэм уншигч танаа нэгэн сайхан бэлэг барьж буй маань суу билигт найрагч Данзангийн Нямсүрэнгийн гурван боть ном болой. Д.Нямсүрэн насан туршдаа хөдөөх аглаг буйдад зөвхөн яруу найргийн шидэт ахуйд оюуны дээд цэнгэл бясалгалд сууж бичсэн мөнхийн гэрэлт шүлгүүдээ бидэнд өв болгон үлдээсэн юм.
Д.Нямсүрэнгийн Хаврын урсгал (1984), Сэтгэлийн байгаль (1991) хэмээх залуу насны хоёр номыг нь өөрийн бэлдсэн уг эхээр нь тэргүүн боть болгож “Ирж буй цаг” хэмээн нэрлэв. Тэнгэрт буцахаасаа өмнө хэвлүүлсэн “Аглагхан талаасаа” (2002) номыг нь дэд боть болгож “Амитаба” хэмээх алдарт шүлгээр нь нэрлэв. Уг номыг Д.Нямсүрэн нийслэл хотод сүүлчийн удаа морилсон тэр цаг үед нь Дарь.Сүхбаатар бид хоёр өөрийг нь байлцуулан сонголт хийж хэвлүүлсэн юм. Д.Нямсүрэн 1980-аад оны сүүлчээр “Сарны цагаан үүлс” нэртэй ном хэвлэлд бэлтгэсэн боловч өөрчлөн байгуулалтын үеэр хэвлэлийн редакци татан буугдсан тул уг ном хэвлэгдээгүй үлдсэн юм. 2002 онд “Аглагхан талаасаа” номыг бэлтгэхдээ “Сарны цагаан үүлс” номын зарим шүлгийг авч оруулсан болно.
Д.Нямсүрэнгийн гутгаар ботийг өөрийн нь бэлтгэсэн “Сарны цагаан үүлс” нэрийг өгч уг номын шүлгүүд болон түүний хувийн архив, анх нөхөдөд нь хадгалагдаж байсан шүлгүүдээс нь сонголт хийж бэлтгэлээ. Бидний бэлтгэсэн энэхүү гурван боть ном бол “Д.Нямсүрэнгийн сонгомол” учраас олдсон бүхнийг оруулаагүй. Ном бүтээх ажлын явцад Дундговь аймгаас шүлэгч Н.Бямбасүрэн түүнийг хоёр шүлгийг ирүүлсэн хийгээд Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ шүлгийн гар бичмэлтэй дэвтрээ өгч тусалсныг талархан тэмдэглэж байна. “Аглагхан талаасаа” ном бэлтгэхэд сонголт хийсэн эхүүдээс үлдсэн нилээд тооны гар бичмэл Дарь.Сүхбаатарт буй. Энэ удаа тэр эхээс оруулж амжсангүй.
2
Д.Нямсүрэн “Хөх өвс” нэртэй яруу найргийн ном бэлдэж байгаа гэж ярьдаг байсан боловч уг номын эх олдоогүй. Хүмүүст дурсгасан дэвтэр бичмэл дотор иймэрхүү агуулгатай шүлгүүд байдгаас үзвэл уг номын шүлгүүдийг эмхэлж цэгцэлж амжаагүй бололтой юм билээ. Яруу найрагч амьд ахуйдаа яруу найргийн өөр хоёр ном бэлдсэн нь “Миний шүлгүүдийн хүүхнүүд”, “Алтан хазаар өвс” нэртэй. “Миний шүлгийн хүүхнүүд” номыг нь 2004 онд хэвлүүлсэн. Уг номын голлох шүлгүүд нь бусад эхүүдтэй давхардаж байгаа тул энэ удаа уг номыг сонгосонгүй. “Алтан хазаар өвс” номыг нь 2005 онд Н.Лутбаяр хэвлэхээр авсан, “Хөх судар” хэвлэлийн газарт хэвлэгдэхээр хүлээгдэж байгаа болно.
3
Д.Нямсүрэн “Зүүдний ертөнц” нэртэй өвөрмөц содон ном бичиж үлдээжээ. Энэ нь зүүд зөнгийн тэмдэглэл болно. Уг номыг дангаар нь хэвлэж уншигч олонд нь толилуулах цаг хугацааг ард үлдээлээ. Д.Нямсүрэнгийн өв дэх өөр нэгэн онцгой содон зүйл бол түүний захидлууд юм. Тэрбээр захидлыг гайхалтай уянгалаг, яг л шүлэг шигээ бичдэг байсан юм. Бас нэг онцлог гэвэл хүмүүст илгээсэн чухал захидлынхаа хувилбарыг өөртөө авч үлддэг байж. Зөвхөн надад гэхэд л Д.Нямсүрэнгийн нэгэн хавтас захиа буй. О.Дашбалбарт, Ж.Саруулбуянд, Л.Мягмарсүрэнд, Я.Баатарт, Ү.Хүрэлбаатарт, Д.Цогтод бичсэн олон захидал байх ёстой. “Д.Нямсүрэнгийн захидлууд” хэмээх нэгэн сонин ном гаргах боломжтой.
4
Д.Нямсүрэн шүлгүүдээ тэмдэглэлийн дэвтэрт бөлөглөн хуулж, бичих явцдаа мөр бадаг, үг хэллэгийг засч өөрчилсөн байх нь үзэгдэнэ. Чухам аль нь сүүлчийн хувилбар болохыг тогтооход бэрхшээл тохиолдож байлаа. Тэрбээр Улаанбаатар луу хийгээд өөр тийш явахдаа унших шүлгүүдээ нэгэн дэвтэрт сонгож бичээд өвөртөлж яваад буцахдаа хэн нэгэнд бэлэглэчихнэ. Ийнхүү миний л мэдэх Хилийн цэргийн хурандаа Т.Алдар, яруу найрагч Л.Мягмарсүрэн, шүлэгч дүү Дарь.Сүхбаатар, Ардын жүжигчин Ш.Чимэдцэеэ зэрэг хүмүүст лав нэг нэг дэвтэр байгаа юм. Тэдгээр дэвтрүүдэд хаана ч хэвлэгдээгүй шүлгүүд нь байж магадгүй юм.
5
2004 онд “Миний шүлгийн хүүхнүүд” номыг нь бэлдээд хэвлүүлэх боломж олдоогүй байтал найрагчийн эрхэм дүү Д.Одбаяр Дорнод аймгийн засаг дарга байхдаа 300 ширхгийг хэвлүүлж өгч буян үйлдсэн бөлгөө. Тэр зун сонгууль болж Д.Одбаяр УИХ-ын гишүүнээр сонгогдоод ирэхэд нь би түүнээс “За миний дүү хэдэн саналаар ялав” гэж асуусанд тэрбээр “300” хэмээхэд би наадам болгож “За тэр дээ! Нямсүрэн ах чинь тэр тоог тэнгэрээс илгээсэн байхгүй юү” гэж билээ.
Энэ удаа Д.Нямсүрэнгийн гурван ботийг хэвлүүлэх чамгүй их зардлыг “Модун” компанийн захирал, Дундговь аймгийн харъяат Должидын Батбаяр гаргаж дэмжсэнийг онцгойлон тэмдэглэхийг хүсч байна. Тэрбээр монголынхоо түүх соёлын өв, яруу найргийн үнэт зүйлсийг эрхэмлэн дээдлэгч нэгэн бөлгөө. Должидын Батбаяр дүүгийн өгөөмөр сэтгэл, өлзий буян хишигийг Д.Нямсүрэн бээр Шамбалын орноосоо талархан хүлээн авсан гэдэгт өчүүхэн ч үл эргэлзнэм.
Яруу найрагч Д.Нямсүрэн бээр найргийн гэрэлт тэнгэрээсээ: газар дэлхийд өөрөөс нь хойш юу болж хэн нь хэлсэндээ хүрч, хэн нь мартан сатаарч суугааг тольдон байгаа нь лавтай.
Хорин нэгдэх зуун хийгээд хойших бүхий л зуун болоод мянгануудад суу их билигт Данзангийн Нямсүрэн хэмээгч монгол найрагчийн шүлгүүд уншигдсаар, уянга яруу монгол хэл аялгуун дуурсгасаар байх болно гэдэгт баттайяа итгэмүү. Энэхүү эрхэм дээд итгэл урмаараа анл нөхөр Д.Нямсүрэнгийнхээ гурван боть номыг уншигч танаа баривай.

Г.МЭНД-ООЁО

2010.6.16
Наран өлзийтэй өдөр

Д.Нямсүрэнгийн гурван боть ном хэвлэлтээс гарлаа

Г.Мэнд-Ооёо: “Д.Нямсүрэн яруу найргийн гэгээн сүмийг өөртөө бүтээж, тэрхүү сүмийн гэгээнтний олбогт өөрөө завилж оюуны мэлмий хийгээд сонор нь дээд аглагийн оронд оршиж туурвихуйн гэгээрлийг буй болгосон найрагч юм”
О.Дашбалбар “Түүний шүлгүүдийг манай яруу найраг дахь үзэгдэл гэвээс зохилтой. Тэр бол Равжаа, Нацагдорж, Явуухулангийн зиндааны найрагч гэдгийг хүссэн ч, эс хүссэн ч зөвшөөрөх цаг айсуй”
Я.Ганбаатар: “Нямсүрэн найрагч, VIII зууны нангиадын их шүлэгч Ван Вэй, дундад зууны үеийн Японы их хайкуч Ёса Бусон, хорьдугаар зууны Оросын алтан гургалдай Сергей Есенин нартай зиндаа зэрэгцэж очно оо”
Б.Магсаржав: “Манай утга зохиол судлал Д.Нямсүрэнг нээе гэвэл хурдан хөгжиж өндөр түвшинд хүрэх хэрэгтэй. Үнэхээр түүнийг чинээнд нь тултал нээж чадах юм бол утга зохиол судлал маань дэлхийн түвшинд хүрээд зогсохгүй, бүр дэлхийн утга зохиол судлалыг манлайлах болно хэмээн итгэнэм”

Contemplating the Mountains

The mountains, burdened by deep thoughts, abide,
Languorous in the looming mist.
As if reminiscing of days bygone,
At times they sigh with long, long winds.

Like tears shed in moments of light sorrow,
Blue beads of dew glimmer on each leaf;
Clearing the mist and casting away their woes
The mountains regard me in their wise repose.

With the slightest swaying of the tree branches
Tears of heaven drop gently from the drenched limbs.
As specks of water from the clearing fog sparkle in the air,
A golden-tipped sun brush paints every color.

Threads of rain knitting the sunrays like string
Form skillful stitches on the brownish green robes of the stately mountains.
Vibrant flowers adorn its slopes,
And weave patterns at its feet.

Birds of all feathers, appointed to perch on every branch,
Conduct a melodic ensemble of the winged.
Each majestic tone in tune with others,
Each stone, each blade of grass, form the lyrics of the song.

The mountains hear my young son’s voice,
And record it deep in their mahogany-colored rocks.
The song of the cuckoo—the zither of the great khangai ,
Resounds with the joy of the mountains.

When even a single withered leaf lying on its slopes
Could tell hundreds of stories of life on this earth,
We cannot fathom the deep thoughts of the great mountains
In but a mere moment of this ancient world.

Amid the blue-green mass of familiar grass
A fresh new flower has been born!
Is this not a work of art long nurtured by the mountains
That found its form today and sprang to life?

СЭТГЭЛ ХУЙЛАРАХУЙ

Намрын сүүл сарын намхан үүлс малгай шүргэнэ
Найрчдын газраас шилэн хундага уйтгартайяа жингэнэнэ.
Навчсын тууварт мордсон угалзан шар салхи
Намайг бүслүүрдэн ороогоод дээш одъёо хэмээмүй.

НЭГ АГШИН, ГАНЦ ШИРХЭГ

Цал буурал агины ганцхан ширхэг молцог
Цагийн цагт анхилуун үнэрээ гээдэггүй еэ,
Буудайн ширхэг үрэнд зуун жилийн нар салхи
Буман хүний хөлсний дусал багтаж буй гэдэг ээ.

Нарны нэгээхэн цацраг голын усыг сүвлээд
Чулуунаас нь ойхдоо үлэмжийн гялбаа гялбуулдаг,
Цаг мөнхөд харагдах энэ мэт гэрэлт агшин
Цаглашгүй амьдралын минь хором бүрийг гийгүүлдэг ээ!

Усны уяхан нэг дусал, уулын чимх шороо
Өвсний ганхах нэг намиа, одны жирвэх дохио
Эрхий дарам газар бүрэндээ энэчлэн ихийг агуулсан
Энгүй бүхнээ хэлхэж эх орон минь цэлийдэг ээ!

Орой сар хавиргалж байхад аавын хуурдсан аялгууг
Орчлонгийн тэр мөчид надаас бишид нь сонсоогүй ээ.
Сэтгэлийн минь толинд туссан энэ мэт гэрэлт агшин
сэм сэмээр намайг хувиргасан бүхэн ганц ганц хувь аа.

Ахин хэзээ ч хаан ч нэгэн адил байдаггүй
Агшин бүрийг амьдралынхаа туршинп хэлхмүй
Эрхин хэлхээнээс нэг нь ч сугарч болдоггүйн учир
Эрин зууны тоосонд эр хүн өндиймүй.

Ард олноосоо нэг нэг дуу нэмж сонссоор
Агуу их дуулал надад нэгдэн найрч яваа.
Алхам бүртээ дуунд умбалаа ч, дуугаар цангасаар
Амьдрах мөч бүхнээ дуугаар хэлхэж яваа!

Эх орныхоо ганц ширхэг бүрийг үгээрээ хэлхвэл
Эрдэнэсийн хосгүй нэгэн сондор тэр больюу
Амар амгалан амьдралынхаа агшин бүрээр
Аяа, цаг мөнхийн диваажин бүтээх буюу.

THE UNDULATING AND MAGIC CHARACTER OF POETRY AND NATURE’S ENERGY

Dr.G.MEND-OOYO (Mongolia)


Poetry is an unknown light signal from Cosmos.
Poetry is the magic wave of spiritual energy.
Poetry is the heavenly body of human’s inner Cosmos.
Poetry is an outstanding phenomenon of the spirited Mandala.

To speak about poetry within today’s cognitive frame would be a bit insufficient. With other words, one cannot explain many hidden values of real poetry by means of our understanding of things of today. One of these values is the energy wave of the poetry. The energy wave contained in the poetry is an inexhaustible wealth of the poetry culture of the humankind. Strangely enough, in nomadic cultural heritage one often faces something that resembles efforts to manage natural energy through the energy of poetry. This should be given importance and careful study, I think.

It is said that at the end of 19th Century in the Gobi desert of Mongolia there was terrible drought for many years. People and animals suffered tremendously due to non-existent rain, dryness and the parched soil. The famous poet Gelegbalsan from the Gobi composed verses and invocations asking the Heavens for rain. Then he went to an ancient shrine with offerings along with the local people. The poet recited in verse and song his invocations with his face directed to the Sky, with all the people around him accompanying him in chorus. Soon afterwards clouds gathered out of the clear Sky and rain started to fall.
This story demonstrates the magic of poetry’s energy, and on the other hand, it tells of the unique capability of the poet to manage natural phenomenon by galvanizing people’s spirits and consciousness.
Mongolian nomads believe that all mountains and waters have their own spiritual Masters who are not visible, but have the mysterious quality of being felt by people’s thoughts and minds. That’s why each mountain and body of water has its own praise-songs and rituals. Addressing these praise-songs and rituals to the mountains, people can call preferable natural phenomenon like rain, rainbows etc. to their aid.

If one carefully listens to the evocations, incantations and calls of shamans one can hear verses addressed to the Heaven, Water-spirits and the shaman’s own spiritual helpers.
In the Eastern Mongolian steppe, namely in Dariganga, there is a small steppe mountain called Altan-Ovoo. Local people for hundreds of years have been praying and worshipping this small mountain. Around the 13th Century people worshipped the mountain according to shamanist rituals and starting in the 18th Century, the mountain was worshipped in accordance with Buddhist rituals. Both Shamanist and Buddhist rituals were performed in verse. Worshippers recited verses in the form of religious songs praising the mountains and waters and asking the Masters in the Sky and Earth for mercy, rain, good luck and peace. With full devotion and belief, people offer the choicest of their food and drinks and chant:
My sacred Altan-Ovoo
My sacred Altan-Ovoo
My sacred Altan-Ovoo
When a word is repeated many times by many people at the same time it becomes energized by the concentrated spiritual energy of many people. In this way, the word attains an extraordinarily strong spiritual charge and energetic frequency.

A local herdsman would utter the name of Altan-Ovoo when his or her horse stumbled and offer thanks to Altan-Ovoo that he or she didn’t fall from the horse. Once a nomad has discovered and learned how a word can be energized and produce this wave-like energetic effect, he will highly respect poetry as something heavenly and sublime.
During the rule of Chinggis Khaan important messages, especially, ultimatums, were written in verse, which messengers had to memorize and recite in the form of a song to the recipient. Many of Chinggis Khaan’s teachings that were passed down are in verse. These are examples of using the strength of poetry in state affairs.

From history, we know that when the Mongolian State became more sedentary and urbanized, namely in the Yuan Dynasty era, almost all khans and ministers composed verses.

History also tells us that Zanabazar, Mongolia’s 17th Century enlightened lama’s famous poem “The pacifying prayer” (Tsagiig tohinuulagch zalbiral”) distributed widely throughout the country by his students, could even prevent wars between rival regions.

Mongolian nomads use verses and melodic words for dealing with their animals. The animals, not knowing human language, are moved by the verses and melodic words presented to them by the herders.

The strength of a real poet lies in his ability to create a totally new being and to open an unknown world. Poetry forms itself through an ensemble of musical and rhythmic words and carries the energy of the content that matches the words and their form. This inner energy, having created a certain shape of thought, flows out as mind’s true expression, spreading like a flow of atomic energy. If the words, the rhythm and the meaning in a poem work harmoniously together, the poetry can have infinite magical meanings and can contain exciting energy that pleases countless readers throughout time. Truly vital poetry contains invisible strength and exists as a magic sphere of meaning, which revives people’s minds and changes itself again and again as soon as it is stimulated.

They say a recipient of the Nobel Peace Prize, Russian poet Boris Pasternak once exclaimed: “Dear fellow poets. Please, do not foretell your sorrowful death in your verses because poetry’s strength makes it to come true.” He must have had noticed how Pushkin, Lermontov and Esenin were foretelling their deaths in their verses.

A reader who reads a meaningful poem experiences the same sufferings and joy of inspiration as those of the poet when the poem was created. The very strong thoughts and formulations in a poem that is read by scores of readers act as careers of this magic energy. When the inner energy absorbed in a poem’s every word and its energized sound radiates out, it occupies and possesses the minds of the listeners. Real poetry has always had the strength to exist regardless of space and time.
This is, I would say, is poetry’s energy or its magic wave.
This magic quality of poetry’s energy has been used in different times both for good and bad. There are cases of using the energized magic wave of words as a weapon for fighting an enemy. At times there was the so-called “curse poetry”.
Mongolians like the saying:
Benediction brings flowers
Cursing brings blood
The logic of this saying is that words coming from a good heart and mind lead people and society through bright paths. The shortest way to enlightenment lies within poetry. Through poetry we can purify the human spirit, shed light in the darkness of human’s inner world, fight for enlightenment, bring peace, and in this way bring together peoples hearts and minds. Poetry can eliminate distrust, differences in space and time, and bring down the walls that divide us.
Therefore, we shall pay attention to the fact that there is a possibility of using the magic wave of the energy which lies in the multi-national poetry of humankind. The more humane and merciful our poetry, the more the magic wave of this purifying energy will help our deeds towards their fulfillment: the absolute desire of humankind to live in peace.

Only poetry charged by the light of love and mercy, coming from a human’s mind, and the energetic words of a gifted human will make every thing good and beautiful.

Tous ces moments de lumière…

Tous ces moments de lumière…

La clarté la plus brillante émane des ténèbres seulement.

Et une femme paraît plus belle au crépuscule,
Ses boucles d’oreilles brillent le soir seulement.

Un haras de selles étincelle la nuit,

La fleur Gumuda s’ouvre le soir.

Les chevaux souffrant du mal du pays hennissent à l’arrivée de l’aube.

Ecouter des chansons fait scintiller le crépuscule de nos humeurs.

Le rayonnement extrême vient de l’émanation de l’amour.

La lumière du soleil est la plus forte quand elle provient d’un trou dans les nuages,

Et le Karma seul est la sève de vérité.

Dans l’éclair d’une étoile filante, la lumière des rayons uniques converse,

Donner naissance à un fils, pour illuminer l’univers.



Traduit de l’anglais par Imre P Zsoldos

Poems in French

Paradis et les hirondelles dorées

Le château du ciel s’embrasait dans un léger mirage de la steppe bleue.
Mes pauvres seigneurs sont éternellement coincés au paradis.
Suspendus sur le bord de la steppe éloignée, là où les hirondelles dorées
Me reçoivent, là où mon père devrait être.
La brume opaque glisse au-dessus des postes accrochés au ciel.
Les rapides hirondelles dorées découpent un chemin du tranchant de leurs ailes.



***

Esprit tournoyant

Les nuages bas du dernier mois de l’automne flottent autour de mon chapeau.
Les verres tintent tristement depuis le local des fêtards
Dans leurs tourbillons, les tornades agrippent les feuilles.
Et me lient aux brises qui m’emporteront vers le ciel.

some new poems

G.MEND-OOYO /MONGOLIA/

ALL SHINING MOMENTS 3

I shall blaze like a candle in the isolation of the mind within.
I shall be skyblue in the faraway legends of our wild eastern steppe.
I shall wash in the delicate white rays of the hunchback moon.
I shall rest on the deep broad sands of our Ganga Nuur.

I shall shred the silken threads of greywhite clouds.
I shall examine white in the shadow of white feathergrass.
I shall be captured by the wind-bowed bluegreen grass.
I shall roll out towards the horizon, along the great nomadic train.

Remaining there, listening in sadness to our Mongolian melodies,
I shall awaken every morning to the sound of the horsehead fiddle.
And living around the stones, watching over the fire of the Mongol home,
I shall shine everywhere upon the hoofdrum steppe.



GROWING CLEAR

The waterbirds move with the clouds
the final drops of rain like silver spheres.
And, as the mountain rivers grow clear, so also the mind,
and all things are purified in their flow.

Patches of white mist around the riverbend,
a few yellow leaves glance upon the waters.
The sun glows through the clouds onto the golden leaves,
and the world is returned more golden.

My every error has been washed in the waters of autumn, and
autumn has grown more golden beyond my thoughtless mind.
When you know for why and where you’re rushing,
please realise what it means to live among rivers and mountains.


Translated by Simon Wickham-Smith /England/